Улс орон элбэг хангалуун, амгалан тайван амьдрахын тулд гурван үндсэн нөхцөл байдал бий болсон, хөгжиж бэхэжсэн байх ёстой. Энэ бол ардчилал, зах зээл болон шинэ бүтээл(innovation) бөгөөд эдгээрийг энэ эрин зуунд хөгжлийн томьёо ч гэж хэлдэг. Энэ гурван нөхцөл харилцан бие биенээ татан хөгжүүлэхээс гадна, аль нэг нь нөгөө хоёргүйгээр бүрэн хүч чадлаа гаргах боломжгүй ажээ.

Эд баялагийг хамгийн өгөөжтэй бий болгодог зах зээлд оролцогч талууд өөрийнхөө эзэмшлийн үнэт зүйлээ сайн дурын үндсэн дээр солилцдог учир шударга, ёс зүйтэй үйлдэл юм. Харин өөрийн эзэмшлийн бус үнэ цэнийг зарж борлуулах нь хууль бус үйлдэл. Эзэмшил бол эд баялагийг өсгөх үндэс суурь нь юм.

Гэхдээ гоё машин, эсвэл загварын хувцас зэргийн эзэмшил биш, тодорхой хэдхэн төрлийн өмчийн эзэмшлээс эд баялаг бүтдэг. Үүнд хадгаламж, хувьцаа, үндсэн хөрөнгө, шинэ санаа, амь насны даатгал ордог бөгөөд эдгээр хөрөнгийг төр засаг нь хэрхэн хамгаалж чаддагаас хамаарч улс орнуудыг хөгжингүй буюу хөгжиж буй гэж ялгадаг.

Монгол хөгжиж буй орон учир эдгээр хөрөнгийн хөгжил сул, хөрөнгийг яаж хамгаалж, арвижуулах талаар төр засаг нь ч, түмэн олон нь ч учраа олоогүй байгаа улс юм. Ямар нэг хөрөнгийг эзэмшиж байгаа хүн л хариуцлагатай (алдах хөрөнгөтэй) байдаг. Ямар ч хөрөнгөгүй хүн, алдах юмгүй учир хариуцлага хүлээдэггүй. Өмч хөрөнгөгүй, ажилгүй, гэр оронгүй хүмүүс нийгэмд олшрох тусам хулгай, дээрэм, гэмт хэрэг газар авч, улс төрчдийн популизм нэмэгдэж, түүний хэрээр ард иргэд нь туйлшран талцаж улс орон нь дампуурдаг.

Улс орон баян байхын эх сурвалж нь иргэдийнх нь эзэмшил юм.

Хадгаламж: Хадгаламж нь богино хугацаатай банкинд өгсөн иргэдийн нөөц хөрөнгө. Энэ эзэмшлийн эрсдэл нь хадгаламжийн хүүгээр нь хэмжигддэг. Та хөрөнгөө тухайн хүүтэй тэнцүү эрсдэлтэйгээр өөр хүнд нэг жилээр өгч байгаа хэрэг. Арилжааны банкгүй улс орны эдийн засаг өсөх боломжгүй, учир нь мөнгөний эргэлт хэт удаан гэсэн үг.

Хувьцаа: Хувьцаа бол эрсдэлтэй өмчлөл. Та мөнгөө өөр хүнд өгөөд, бүх эрсдлийг нь авч үлдэж буй хэрэг. Та хувьцаанд оруулсан хөрөнгөө тэр чигээр нь алдаж ч магадгүй, эсвэл бас олон дахин нугалж авах ч магадлалтай. Хамгийн том хувьцаа эзэмшигч, хамгийн их хождог эсвэл алддаг. Жишээ нь алдарт хөрөнгө оруулагч Воррен Баффет аль нэг компанийн хяналтын багцыг нь заавал худалдан авч, үйл ажиллагааг шинэчлэн хамгийн их ашиг унагаж чаддаг нэгэн.

Монголд хувьцаа авахын тулд тухайн компанийн тайланг нь ядаж цагт нь гаргуулж, үнэн зөв гэдгийг хөндлөнгийн хяналтаар баталгаажуулсан байх ёстой. Гэтэл үүнийг төрийн холбогдох байгууллагууд гаргуулж чадахгүй олон жил, хоосон ярьж ирлээ.

Социализмийн үед бүх монголчуудын барьж босгосон бүх үйлдвэрүүдийг ардчилсан хувьсгалын дараа ягаан цэнхэр ваучер гаргаж бүх иргэдэд “хувьчилсан”. Гэвч цөөхөн хүн хөрөнгийн биржээр дамжуулахгүй, эзэмшигчдийн гэр орноор нь явж, бэлэн мөнгөөр худалдан авсаар дийлэнхийг нь гартаа төвлөрүүлсэн. Эдүгээ тэд нөгөө үйлдвэрүүдийг хувьцаат биш, хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани болгоод дуусч байна. Монголчууд хувьцаанд итгэхээ болив. Монголын хөрөнгийн бирж “ичээндээ унтсаар” байна.

Үндсэн хөрөнгө: Ардчилсан хувьсгалын дараа төрийн өмчийн орон сууцыг амьдарч байсан хүмүүст нь үнэгүй хувьчлав. Өмчилсөн байраа өөрчлөн засаж, түрээслэх болсноор үйлчилгээний газрууд олширч, бараг бүх байрны нэг давхар хоолны газар, өргөн хэрэглээний дэлгүүр, ахуйн үйлчилгээний цэгүүд болж хувирав.

Худалдаа өргөжиж, хүмүүс хөрөнгөтэй болохын хэрээр шинэ барилга, орон сууцны шаардлага өсөв. Харамсалтай нь алс хэтийн бодлогогүй, богино настай түшмэдүүд нийслэлийн боломжтой бүх газар, булан тохой, уулын ам, усны эрэг дээр барилга барих зөвшөөрөл “хуйвалдан” олгож ирлээ. Газрын наймаа цэцэглэж, олон зуун орон сууц шавааралдан баригдав.

Тодорхой бүртгэл, татваргүйгээр барилга орон сууцны наймаа эрчтэй өрнөж, үндсэн хөрөнгийн эзэмшил түрэн хөгжиж байна. Бага орлоготой өрхөд тохирсон хямд орон сууц баригдахгүй, нийгмийн чанартай түрээс хөгжихгүй байгаа учир гэр хороолол нь тэлсээр,нүүрсний яндан олширсоор Улаанбаатарын утаа гамшиг дагуулсаар байна. Гэр хорооллын газрууд бүртгэлгүй, өмчлөлгүй учир эдийн засгийн эргэлтэнд орж чадахгүй байна.

Хөдөө орон нутагт малчид нь үл хөдлөх хөрөнгө эзэмшдэггүй, ядаж өвөлжөөг нь эзэмшүүлэхгүй байгаа учир хот газар бараадаж монголчууд хотдоо багтахгүй, хөдөөдөө хүнгүй болж байна.

Үндсэн хөрөнгийг өмчлөгч нь газрыг өмчилдөггүй, эзэмшдэг газрын эзэмшлийн маргаан Улаанбаатар хотод тасрахаа байж, жишээ нь дунд сургууль бүрийн биеийн тамирын талбайг захирал нь түшмэдүүдтэй хуйвалдаад орон сууцны хороолол болгов. 

Шинэ санаа: Хувь хүн бизнесийн шинэ санаа гаргаж, шинэ бүтээгдэхүүн хийж зах зээлд нийлүүлж байгааг оюуны өмчид бүртгэж (патент) хуулиар хамгаалах учиртай. Оюуны өмчийн бүртгэл, хамгаалалтын ажил Монгол улсад учир дутагдалтай хэвээрээ байна. Бусдын бизнесийн санаа, бүтээгдэхүүнийг дууриаж хийх, нэрийг нь хэрэглэх зэрэг үйлдлүүд ихээхэн гарах боллоо.

Мөн уул уурхайн хайгуулын лиценз аваад хайж олсны дараа олборлолтын зөвшөөрөл авахын тулд орон нутгийн засаг захиргаатай шүүхдэлцдэг боллоо.

Даатгал: Хөрөнгийн зах зээлийн хамгийн том хэсэг нь даатгал байдаг. Монголд иргэд өөрсдийн эрүүл мэндийн болон тэтгэврийн даатгалаа эзэмшиж чадахгүй байна. Улсад 30 жил ажиллаж, бүх даатгалаа төлсөн ажилчны тэтгэвэр сард 250,000 төгрөг (100 ам. дол) байгаа нь иргэдийн бухимдлыг төрүүлж байна. Хамгийн чухал даатгал болох амь насны даатгал нь Монгол улсад дөнгөж эхлэлийн төдий байна.

Энэ бүх хөрөнгүүдийн эзэмшлийг бүртгэж, өмчлүүлж, засаж залруулахгүй бол Монгол улс хөгжих боломжгүй юм. Хязгаарлагдмал эзэмшилтэй оронд санхүүгийн зах зээл нь хязгаарлагдмал байдаг.