“Урьдын юм ул болж, шинэ зүйл зул болно” гэж монголчууд бид хэлэлцдэг. Энэ нь цаг өөрчлөгдөж, хүмүүсийн үзэл бодол, аливааг харах хараа, зөн билэг нь үзсэн туулснаасаа сургамж авч өөрчлөгдөж байдгийг хэлсэн биз ээ. Үнэндээ ч өмнө нь хоёр толгойг хоргоосон хүн од болдог байлаа. Харин өдгөө хоёр толгойтой чаргуулдсан хүн хог болох шинжтэй болжээ.


Оюу толгойн орд нээгдсэн цагаасаа эхлээд дуулиан шуугиан дагуулж, 2001-2005 оны хооронд эхний хэл ам, хэрүүл шуугиан мандаж асан нь хэвлэлийн хуудаснаа үлджээ. Дараа нь Рио Тинто хэлэлцээрийн нөгөө талд орж ирснээр аанай л дуулиан үргэлжилсээр 2009 онд гэрээ батлагдаж байв. Батлагдаад байдал намжсан уу гэвэл үгүй. Харин ч нэмэгдсэн. Энэ гэрээг үгүйсгэдэг, буруутгадаг хүмүүс бүр ч мэргэшээд, гарын үсэг зурсан бэлэн зэхээний муулуулах “бай”-нуудтай болсон учраас Оюу толгойг тойрсон сэдэв үргэлжилсээр өнөөдөртэй золгожээ. Таван толгой ч ялгаагүй. Энэ ордыг тойрсон лицензтэй хүмүүсийг шүүмжилж, муулж дараа нь төр сүрээрээ далайлгаж байгаад лицензийг нь авч байлаа. Тэгээд хувьцааны гол эздэд багахан хэсгийг нь эргүүлэн өгсөн нь бөөн хэл ам авчирсан. “Өрмийг нь аваад, хусмыг нь өглөө” гээд л явж өгсөн. Толгой тойрсон хэл амууд хэзээ ч дуусахгүй мэт үргэлжилсэн хэвээрээ л байна. Оюутолгойн асуудал яах нь мэдэгдэхгүй зогсоод эхэлчихсэн энэ үед Таван толгойг сонирхох хүмүүс гарч ирсэн нь эх захгүй хэрүүл, хэл амыг гал мэт өрдсөөр. Толгойнууд тойрсон яриа хөөрөө,дагаж тодрох баатрууд урьдын адил хэвээрээ мэт боловч тэрхүү “жүжиг”-ийн өрнөлийг харж суугаа үзэгчид болох ард түмний хандлага өөрчлөгджээ.

Эхэн үедээ толгойн асуудлыг ярьж, ард түмний талд байгаа мэт харагдаж байгаа хүмүүсийг түмэн олон манай талын хүмүүс хэмээн боддог байсан байж магадгүй. Харин арав, арван таван жил өнгөрөхөд амьдрал бахь байдгаараа, толгойнуудаа “аварч” үлдлээ гээд амьдралыг нь аварч хоцорсон нь үгүй учраас хүмүүс эргэлзэж эхэлжээ. Өнгөрсөн ням гаригийн орой хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулан Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгийн ард түмэндээ хандаж хэлсэн үгийг монголчууд чих тавин сонссон билээ. 2008 онд олимпийн аварга төрсөн үеийнх шиг, 2009 онд ардчилсан Ерөнхийлөгч ялахад л тэгж юунд ч юм итгэж, найдах сэтгэл төрж байсан байх. Хэзээ ч дуусах нь мэдэгдэхгүй хямрал гэх гацаанд орчихоод байгаа түмэн олонд гүйцэтгэх засаглалын тэргүүний хэлсэн хоёр толгойгоо урагшлуулна, хөдөлгөнө гэсэн үгс маш их урам зоригийг өгсөн. Гэвч тэр урам ердөө хэдхэн цагийн л настай байж. Маргааш өглөө нь болсон чуулганы нээлтийн үйл ажиллагаагаар тэр бүх итгэл найдвар нурж орхив. Нөгөө урмыг нь хугалахаар ууцыг нь гэгчээр юунд ч юм, итгэж найдаж байсан хүмүүс дахиад л хэрхэхээ мэдэхээ байв. Толгой тойрсон асуудлууд хэвээрээ, толгойнуудын хоёр талд гарч зогссон хүчнүүд ч хэвээрээ байгаа юм байна. Гэхдээ нэг л зүйл өөр болсон нь эдгээр үйл явдлуудыг хараад сууж байгаа хүмүүсийн үзэл бодол өөр болжээ. Өмнө нь толгойн асуудлыг хөдөлгөнө, урагшлуулна гэж байгаа хүмүүсийг гэрээ хэлэлцээр хийх давуу талаа ашиглаад гадныханд ашигтай, монголчууддаа хохиролтой зүйл заалт оруулж байгаа гэж шууд харддаг байлаа. Тийм боломжгүй гэж байсан ч тэгж л таарна гэж гөрддөг байв. Тэгээд энэхүү хардлага таамгийг хэлсэн хүнийг шударга, манай үеийн зоригт баатар гэж үзэгсэд ч цөөнгүй байлаа. Үүнийг дагаад одод ч их төрсөн дөө. Хоёр толгойг хоргоосон хүн од л болдог байлаа шүү дээ. Харин гэтэл одоо хүмүүсийн үзэл бодол, аливаад хандах хандлага нь өөр болж. Хоног эргэх тусам ард түмэн амьдралаараа мэдлэгжиж, боловсорч бас ухаажиж байна. Яагаад гэвэл тэд үзсэн харснаараа тунгааж, бас ялгаж байна л даа.

Хоёр толгойг муулаад яваад байвал нэг л их мундаг эх орончдын дүрд амархан хувилна. Бусдыгаа эрлийз хурлийз, урвагч шарваачаар нь дуудаж тодорно. Гэхдээ удалгүй тэрхүү “эх орончид” маань эрх мэдэлд хүрч, эд баялагтай болно. Харин “үзэгч-сонгогч” түмэн урьдын бахь байдгаараа ядуу, зүдүү харанхуй үлдэнэ. Өнгөрсөн жилүүдэд хүмүүс үүнийг анзаарч ялгах болжээ. Уурхай ажиллаад, бүтээгдэхүүн гаргаад байвал хүмүүс ажилтай, дагаад цалинтайн учир данс руу мөнгө ороод байна. Хүмүүс хөдөлж л байвал хөлс авдаг гэдгийг мэддэг болжээ.Харин нэгнээ муулаад, хэнийгээ ч хөдөлгөхгүй бариад байвал өөрсдөө ч урагшлахгүй гэдгийг ойлгодог болж. Мао “Ард түмэн бол цагаан цаас. Түүн дээр юу ч гэж бичиж болно” гэж хэлсэн байдаг. Харин монголчууд “Ард түмэн чинь юмыг ялгаж салгадаг улс шүү” гэж байнга ярьцгаадаг. Үнэхээр Монголын ард түмэн үзсэнээрээ туулснаараа ялгаж хараад байна. Толгойнуудаа ашиглахыгхаагаад боогоод байх тусам өөрсдийгөө хөдөлгөхгүй байгаагаа мэдэхтэйгээ “тэнэг” болжээ. Үүний энгийн нэг жишээ Говь-Алтай аймгийн орон нутгийн нөхөн сонгуулийн үр дүн байдаг. 2012 оны сонгуулийн үр дүн маргаан дагуулж улмаар шүүхээс зарим сумдад нөхөн сонгууль явуулах шийдвэр гаргасан билээ. 2014 оны нэгдүгээр сард болсон нөхөн сонгуульд аль, аль нам нь асар их хүч тавьсан. Тэр дундаа МАН-ынхан хэд дараалсан ялагдлын дараа ялалт авчрахыг мөн чиг их хүссэн. Бас М.Энхболд намын даргын албыг дөнгөж авчихаад ялагдуулдаг нэр зүүхийг бодоогүй нь харагддаг. Тухайн үед МАН-ынхан УИХ-ын гишүүдээрээ Говь-Алтайд десант буулгаж, бас АН-ыг уул уурхайг ашиглуулж, өссөн төрсөн нутгийг нь сүйтгэх гэж байна гэсэн сурталчилгааг чамгүй явуулсан билээ. Хуучин цагт сан бол энэ пи ар чухам бат араанд нь хийх сурталчилгаа байлаа. АН-ынхан нөгөө талд уурхайг ашиглаж, эргэлтэд оруулна гэдгээ мэдэгдсэн. Харин сонгуулийн үр дүнд АН ялж, МАН ялагдав. Энэ бол орон нутагт ч иргэд уурхайгаа ажиллуулбал иргэд ажилтай, жасадүлдэх юмтай, үүнийг дагаад хөгжил ирж байна гэдгийг ялгадаг болсны энгийн жишээ байв.

Ер нь Толгойн асуудлаа ашигтайгаар шийдэж, амжилтад хүргэхийг шаардах нэг хэрэг. Харин үүнийг ярьж ард түмэнд таалагдах гэж хичээдэг хүмүүс явахгүй шүү. Толгойн ажлуудаа зогсооно гэвэл түүнтэй дүйхүйц ажил бодож олохоос өөр аргагүй. Тэр хэмжээнд иргэдээ ажилтай, орлоготой болгох, улсдаа хэдэн төгрөг оруулж ирэх, олон тооны ажлын байр бий болгох ажлыг л олох хэрэгтэй болно доо. Дахин хэлэхэд толгойн ажлыг хойш татахад од болдог урьдын явдал ул болжээ.