Дээрхийн гэгээнтэн XIV далай лам Данзанжамцтай уулзаж зөвхөн "Дефакто" нэвтрүүлэгт ярилцлага авахаар Энэтхэг улсыг зорих замдаа яавал энэхүү аугаа хүн, амьд бурхнаар монгол ах дүү нарынхаа сайн сайхан амьдрах хүсэл эрмэлзэлд цучил өргүүлэхээ үргэлжлүүлэн бодсоор л байлаа. Сүүлийн хориод жил монголчууд бид эдийн засаг, улс төрийн шилжилтийн тухай л ярьж, хэлэлцэж ирснээс биш оюун санааны томоохон шилжилт, их нүүдэл хийж буй тухайгаа нэг л анзаарахгүй, ухамсарлахгүй явна даа гэж бодогдож байсан юм. Энэ талаар Далай ламд олон асуулт тавьж хариулт авснаа товчлон уншигчдадаа толилуулж байна. Оюун санааны харанхуй манангаас бид эдүгээ дөнгөж л гарах гэж бэдэрч яваа бололтой.



Зочид буудлын өрөөнд хийсэн ярилцлагынхаа эхэнд Монголын оюун санааны шилжилтийн 25 жилийн үр дүн сайн харагдахгүй байгаа тухай би асуусан юм. Далай ламын хариултын гол санаа нь уламжлалт ёс заншил, Бурхны шашин, оюунлаг оршихуйг үгүйсгэж, устгахыг Хятад, Орос, Монгол зэрэг оронд түүхийн өөр өөр цагт оролдож байсан ч эдүгээ бурхны шашин эргээд хүчтэй болж буйг дурдаад угаасаа энэ бол маш хэцүү гэж байв.

Далай лам анх удаа Монголд 1979 онд айлчлахад коммунист дэглэмтэй улсын төрийн албаны хүмүүс гаднаа бүгдээрээ л шашингүй юм шиг харагдаж байсан ч, ганцаарчлан уулзахад бүгд л сүсэг бишрэлтэй болох нь мэдрэгдэж байжээ.

Гэхдээ өнөөдөр Монгол Улс капиталист тогтолцоонд шилжиж, орчин үеийн боловсролтой болж байгаа ч, олон хүн хөгжлийг материаллаг хүчин зүйлсээр хэмжин, улмаар эд зүйлс, биет баялагт ихээр татагдаж байна гэв. Хаа сайгүй л зөвхөн мөнгө, биет эд баялгийн төлөө амьдарч буй баян чинээлэг хүмүүс зөндөө байна. Гэхдээ эд хөрөнгө нь дотоод амар амгаланг авчирч чаддаггүйг цаг хугацаа өнгөрөхийн хэрээр олон хүн ойлгож байгаа. Тэр хүмүүс дотроо эд хөрөнгөөс илүү амьдралын утга учрыг эрэлхийлж байна.

Монголчуудын амьдралын хэв маяг, соёл, ёс заншилтай Бурхны шашин салшгүй холбоотой. Монголчуудыг ялгах өвөрмөц шинжийн нэг хэсэг Бурхны шашин нь энэхүү оюун санааны их нүүдэлд хамгийн том нөлөө үзүүлэх юм гэж Далай лам үзэж байна.

Энэхүү түүхэн их нүүдлийн явцад уламжлалт үнэт зүйлээ хадгалж үлдэхийн тулд зөвхөн бурхан багшийг шүт гэхээсээ яагаад шүтэх болсон тухай мэдлэг, боловсролыг түгээх нь чухал. Бурхны сургааль нь судалгаанд тулгуурласан, бүх зүйлийн шалтгааныг сурвалжлан гаргадаг, боловсрол, мэдлэгт суурилсан шашин юм. Тиймээс буддизмын философи, ялангуяа буддизмын психологи нь шашны бус боловсролын нэгэн хэсэг болдог. Энэ бол шашны биш академик сургалтын хэсэг учраас боловсролын системдээ ашиглаж болох юм. Энэ маягаар Бурхны сургаалийг орчин цагийн хөгжилтэй холбох замаар л нийгэм оюун санааны шинэ түвшинд хүрэх юм гэсэн ойлголтыг тэрбээр өглөө.



Миний төвлөрөн асуусан дараачийн шууд асуулт бол өнөөдөр Монгол Улсад байгуулж буй нийгмийг ардчилсан капитализм гэж нэрлэж болох бөгөөд энэ нийгэм хүн төрөлхтний туршиж үзсэн бүх тогтолцооноос хамгийн зохистой нь гэдгийг Далай лам юу гэж үзэж буйг мэдэх байлаа. Миний хүлээлтээс илүү тодорхой, шууд хариултыг тэр өгсөн юм.

Ардчилал нь улс төрийн тогтолцооны хувьд хүн төрөлхтний ирээдүй, цорын ганц зам нь гээд, яагаад гэвэл энэ хорвоогийн жинхэнэ эзэд нь долоон тэрбум хүн болохоос аль нэг улс төрийн намын, эсвэл шашны удирдагч, хаан, хатан биш. Удирдагчид гарч ирдэг, буугаад буцдаг. Харин ард түмэн нь хэзээд ч оршдог. Тийм ч учраас тэрбээр 2011 онд улс төрийн үүрэг, хариуцлагаас өөрийгөө бүрэн чөлөөлж, Далай лам нь шашин, төрийн тэргүүн болж ирсэн дөрвөн зууны настай Төвдийн уламжлалыг эцэс болгожээ.

Тэрээр ард түмэн нь Төрийн тэргүүнээ чөлөөт сонгуулиар сонгож, Төрийн тэргүүн нь ард түмнийхээ өмнө хариуцлага хүлээдэг ардчилсан тогтолцоо байх нь зүйтэй гэлээ. Хэрэв Төрийн тэргүүн нь ажил, үүргээ хийж чадахгүй бол ард түмэн нь түүнийг огцруулж чаддаг байх ёстой. Бага сага алдаа гардаг ч ардчилсан тогтолцоо хамгийн шилдэг нь юм.

Харин капитализм хувь хүнд өөрийгөө бүрэн дүүрэн дайчлах, шинийг бүтээх эрх чөлөөг өгдөг ганц систем. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн систем хувь хүнд тийм боломж олгодоггүй, харин ч хувь хүний бүтээх хүсэл эрмэлзлийг хязгаарладаг. Гэхдээ капиталист системтэй оронд эрх мэдлийг хууль батлах, хэрэгжүүлэх, тэдгээрийг хянах хараат бус шүүх засаглал хэрэгжүүлэхээр зохицуулах нь оновчтой болохыг хөгжсөн олон орны жишээ харуулж байна. Энэ бол тийм амархан ажил биш, ард нийтээрээ хичээж, бүтээж бий болдог тухай Далай лам ярилаа.



Монголд тархсан энэ хорыг хэрхэн зогсоох тухай асуусан юм. Тэрээр авлига гэдэг дэлхий нийтийг хамарсан хорт хавдар. Ард иргэд нь боловсролтой, эрүүл нийгэмтэй, хуулийн засаглалтай, хараат бус шүүхтэй, хамгийн гол нь чөлөөт хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй байж авлигыг таслан зогсоож чадна. Буруутай, булхайтай бүхэн нуугдмал оршдог. Үүнийг илчилж, олон нийтэд мэдээлэх хэрэгтэй. Ингэж байж бүх зүйл голдиролдоо орно. Бас эрх чөлөөг хэзээ ч мартаж болохгүй. Зөвхөн эрх чөлөөтэй нийгэмд дээр хэлсэн зүйлс хэрэгжих боломжтой. Гэхдээ эрх чөлөөг буруугаар ашиглаж болохгүй. Чөлөөт хэвлэл мэдээлэлтэй, хараат бус шүүх засаглалтай байх нь маш чухал гэж хэлсэн юм.

Ярилцлагын төгсгөлд тэр "Монгол бол эрх чөлөөтэй улс. Мөн танай улсын эдийн засаг хангалттай сайжирч байна. Мэдээж хүндрэлтэй асуудлууд байлгүй яахав. Гэхдээ ерөнхийдөө хөгжиж байна гэж харж байгаа. Тиймээс танай орны өмнө сайн сайхан ирээдүй бий. Гэхдээ хөгжил, цэцэглэлтийг зөвхөн материаллаг талаас нь харах бус, дотоод сэтгэлтэйгээ холбон ойлгож, хөгжүүлэх ёстой. Тэгсэн цагт монголчууд үнэхээр аз жаргалтай ард түмэн байж чадна" гэлээ.