Ц.Жадамбаа: Магадгүй миний залуу насаар дүгнээд байх шиг...
“Ярилцъя” нэгэн залуу зочныхоо хамт уншигч тантай мэндчилж байна. Түүний илэн далангүй, нээлттэй байр суурь манай шинэ үеийн залуусын нэгэн тод зан төрхийн илрэл мэт. Энэ утгаараа Ц.Жадамбаа танд тодорхойгүй, бөөрөнхий санагдахгүй гэдэгт итгэлтэй байна. Ингээд түүний ертөнцөөр цухас аялъя.
“Ярилцъя” нэгэн залуу зочныхоо хамт уншигч тантай мэндчилж байна. Түүний илэн далангүй, нээлттэй байр суурь манай шинэ үеийн залуусын нэгэн тод зан төрхийн илрэл мэт. Энэ утгаараа Ц.Жадамбаа танд тодорхойгүй, бөөрөнхий санагдахгүй гэдэгт итгэлтэй байна. Ингээд түүний ертөнцөөр цухас аялъя.
-Ойрд голдуу л анхаарлын төвд байгаа, нийгмийн нүдэнд ороод ирчихсэн залуучуудын төлөөлөлтэй ярилцаж байна. Тэдний нэг нь та. Мэдээж миний хамгийн эхний асуулт юу байхыг дотроо бараг гадарлаж байгаа байх. “Том төрөөс ухаалаг төр лүү” гэсэн томоохон хэлэлцүүлэг болсон. Түүн дээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хэлсэн үг хамгийн их анхаарал татсан илтгэл байлаа. Түүн дотор бүхэлдээ биш юм гэхэд ганц хоёр үг үсрээд танай байгууллага руу ч юм уу, эсвэл тань руу ч юмуу чиглэсэн гэж хүмүүст ойлгогджээ. Яг уншаад үзэхээр бас тийм биш байна. Харин үүнийг та яаж хүлээж авсан бэ. Twitter-ээр бол Ц.Жадамбааг хэлчихлээ, Ц.Жадамбааг Ерөнхийлөгч “зайлаарай” гэж хэллээ гэх сэтгэгдлүүд явсан. Энд ойлголтын зөрүү байсан байж болно. Ажил хийж байгаа хүн учраас танд үүнийг тайлбарлах эрх, бололцоо олгогдох ёстой. Тэрийг танд олгож байна гэх үү дээ.
-Баярлалаа. Тэр хэлэлцүүлэг дээр бид нар бүгдээрээ байсан. Үнэндээ Ерөнхийлөгчийг тэгж хэлэхээр өөрийн эрхгүй л пал гээд л явчихсан. Хэдийгээр нюансыг нь өөрийн биш гэж мэдэж байгаа ч гэсэн яг тэр үг, өгүүлбэр дотор Мэдээллийн технологи, шуудан, харилцаа холбооны газар гэдэг миний толгойлж байгаа байгууллагын нэр хаяг ороод ирэхээр хүмүүсийн хандлага нь өөрөө над руу чиглэхийг би мэдэрсэн. Гэхдээ хувь хүнийхээ хувьд өнөөдрийн хийгээд байгаа ажил дээрээ харах юм бол тэгж дүгнүүлэхэд арай л харамсалтай санагдсан. Манай хамт олонд ч энэ харамсал адилхан төрсөн байх. Магадгүй social медиа-гаар өнгөрсөн хугацаанд явж байсан тусгай зөвшөөрөлтэй холбоотой асуудлууд, нэг үгээр хэлэхэд манай Харилцаа холбооны зохицуулах хороон дээр явж байсан зарим нэгэн асуудлуудаас болоод тэр сэдвүүдийг хөндөх болсон юм болов уу даа. Яагаад гэхээр тэр хэлэлцүүлгийн зорилго нь тийм байсан л даа. Яагаад бизнес эрхлэх боломжийг олгохгүй байгаа юм, яагаад энэ хувийн хэвшлийг дэмжихгүй байгаа юм, төр яагаад үүнд нь саад хийгээд байгаа юм. Битгий ингээд данхайгаад томроод байгаач ээ. Тэрний оронд доошоо буу л даа. Тэр хүмүүст боломж олго л доо гэсэн гол мессежийг хөндөж ярьж байсан учраас магадгүй Ерөнхийлөгчид хамгийн ойрхон бууж байсан, тэр үед бас асуудал гарч байсан сэдвийг хөндөж авч ярьсан юм болов уу даа гэж харсан. Гэхдээ МУ-ын Ерөнхийлөгч хэлж байна гэдэг нь асуудал байна гэсэн үг. Бид нэгийг бодож, хоёрыг тунгаан асуудал байгаа цэг дээр анхаарал, хүч хаяж ажиллаж байна. Ард түмнийг чирэгдүүлээд байгаа зүйлүүдийг арилгахын төлөө л бид зүтгэх үүрэгтэй. Тэр утгаараа эргэж харж байна. Үүний дараа тодорхой дүгнэлт гарна.
-Хоёулаа нүүр тулаад халуухан л сайхан ярьчихъя. Бид шударга байя гэж их ярьдаг мөртлөө тэр бүр чаддаггүй. Ер нь өөрийн эрх ашиг дээрээ гишгүүлэхээр л тэнд хүмүүс өрвөлзөж эхэлдэг. Танайхаас янз бүрийн үйлчилгээ авдаг компаниуд олон байдаг.
-Маш олон.
-Мэдээж үүнийг дагаад олон журам байж таарна. Гэтэл бидний зарим маань өөрсдөө тэрийгээ биелүүлээгүй байж шууд тухайн байгууллагыг буруушааж байр сууриа цацдаг. Нэлээн сайн төвшний мэдээллийн орчинд ажилладаг хүний хувьд миний олж мэдсэнээр бол нэг хувийн компанийн захирал залуу л элдэв “шувуу” нисгээд байсан юм биш үү. Нөлөө бүхий хөрөнгөтний хүргэн тэр залуугийн өөрийнх нь компани дүрэм журмаа зөрчсөн талаар миний хувийн хаягаар залуучууд бичсэн байсан. Том чулуу заримдаа жижигхэн турхиралтаар бууж ирэх нь бий. Ийм л юм болж гэж харж байгаа.
-Би тань шиг шууд ингээд хэлж чадахгүй л байна. Та намайг бараг л “Чи зүгээр л хэлчихээч дээ. Мэдэж л байгаа шүү дээ” гэж хэлж байна л даа. Ний нуугүй хэлэхэд амьдрал дээр тийм зүйл болчихсон юм байна лээ. Харилцаа Холбооны Зохицуулах Хороо өөрөө зохицуулалтын үүргийг гүйцэтгэдэг. Мэдээллийн технологи, шуудан харилцаа холбооны газар бодлогыг нь гаргадаг. Энгийн үгээр тайлбарлавал бид нар замын хөдөлгөөний дүрмийг баталдаг, зам дээр явж байгаа машиныг хэн зохицуулдаг вэ гэхээр зохицуулах хороо зохицуулдаг байхгүй юу. Нэг үгээр хэлбэл замын цагдаа нь энэ байгууллага гэсэн үг. Автобус нэгдүгээр эгнээгээр явах ёстой гээд дүрэм журамд заачихсан байна шүү дээ. Гэтэл нэг хүн би гуравдугаар эгнээгээр явна, тэгж байгаад нэг рүү орно гээд байдаг. Үгүй ээ, та ингэ л дээ, таны бичиг баримт ч зөрчилтэй байна, бичиг баримтаа зохих ёсоор нь бүндүүлж ав гэхээр үгүй ээ, би бичиг баримтаа ч авахгүй ээ. Ер нь яахаараа би авах ёстой юм. Манай хамаатан цагдаагийн дарга ч гэдэг юм уу, эсвэл манай хамаатан цагдаад байдаг гээд яриад байвал хэцүү биз дээ. Яг л ийм зүйл бодит амьдрал дээр болоод байгаа юм билээ. Сүүлийн үед мэдээллийн технологи асар хурдацтай хөгжиж байна. Жишээ нь, social ертөнцийг нээлттэй тавиад өгчихлөөр нэг зүйл гарч ирж байна л даа. Жижигхэн зүйлийг том болгож чадаж байна. Том зүйлийг бас жижиг болгож чадаж байна. Ийм үзэгдэл их тод гарч ирж байгаа биз.
-Алдаагаа хаацайлж болж байна. Худал зүйлийг мянга мянган удаа давтаж цацаад итгүүлэн үнэмшүүлж, эргүүлж болж байна.
-Ямар нэгэн цензургүйгээр хэнийг ч хааш нь ч залж удирдаж болж байна. Мэдээлэлд цензур хийхгүй байна. Энэ зүйлүүд л нөлөөлсөн байх. Гэхдээ би хэн нэгэн компанийн нэрийг дурьдаад, хэн нэгэн хүний тухай яримааргүй байна. Яагаад гэвэл бодит амьдрал дээр байдаг л нэг зүйл. Гэхдээ хууль хэрэгжүүлснийхээ төлөө, хэрэгжүүл гэж шаардсаныхаа төлөө хариуцлага хүлээх ёсгүй. Хэрэв хүлээх дээрээ тулах юм бол хуулийг хэрэгжүүлчихээд, түүнийхээ дараа энэ тухай ярих ёстой болов уу.
-Тийм ээ, гэхдээ амьдрал олон талтай. Энэ байшин бол манай улсын хөгжилд өндөр үүрэг гүйцэтгэж ирсэн байшин.
-Одоо ч гүйцэтгэж байгаа.
-Жишээ нь, би холбоочин айлын хүүхэд. Энэ утгаараа миний хувьд хайрламаар газар. Энд ирсэн хүмүүсийг ганцхан би ч гэлтгүйер нь бүгд л харж байдаг байх. Үе үеийн мундагууд ажиллаж байсан. Одоогийн байгаа залуучууд ч гэсэн шижигнэсэн чадалтай залуучууд байгаа гэдэгт итгэлтэй байна.
-Баярлалаа.
-Амьдралын олон талын нэгийг хөндье л дөө. Жишээ нь, хүмүүс бас ингэж харж байж болох. Хэдэн залуу ирчихээд юу хийгээд байгаа нь мэдэгдэхгүй бужигнуулж харагдаад л, амжилтынх нь шат арай доор зогсч байгаа залуучуудынуур ч хүрээд л, эд юугаараа илүү болоод дарга болцгоочихов гэж бодогддогл байх. Магадгүй цагаан атаархал байх л даа. Иймэрхүү үнэр social-аар бол харагддаг . Харин яг ийм цонхоор та харж үзсэн үү. Амжилтын тань шат илүү түргэн явчихсан ч юм шиг, хүмүүс нэг тийм хардалтын, эсвэл чамлалтын ч юм уу нүдээр харж байгаа юм шиг санагддаг уу?
-Би ноднин яг өдий үед твиттерээс гарчихсан юм. Яагаад гарсан бэ гэхээр биүнэндээ тэсээгүй. Би баргийн юмыг тэсээд амьдраад ирсэн. Гэхдээ яагаад ч юм тэрийг тэсээгүй. Тухайн үед нэлээн ч дагагчтай болчихсон байсан. Миний зарчим гүйцэтгэл дээр илүү их анхаардаг. Би их материалист хүн юм шиг байгаа юм. Бодитой юмыг хийж байж,заавал сайнүр дүн гаргаж байж кайф авдаг. Тийм хүн чинь дөнгөж ажил авчихсан, тэгээд бас өөрөө мэргэжлийн бус хүн байгаад байдаг. Салбар луугаа дөнгөж орж байдаг. Зарим тохиолдолд мэргэжлийн хэллэгээ ч ойлгохгүй үе байсан. Нуух юм байхгүй. Үнэнийг хэлэхэд эхлээд хүнд байсан.
-Гэхдээ заавал мэргэжлийн хүн байх шаардлагагүй шүү дээ.
-Тийм л дээ. Түргэн учраа олох, салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдөх шаардлага байсан. Шаргуу ажилласан. Тэгээд энэ үедээ нөгөө social-оороо нүдүүлэхгүй юу. Чи ёстой мэргэжлийн бус байж... энээ тэрээ гээд л бүгд нийлээд над руу дайрсан. Тэгээд л би ерөөсөө бодитой ажил хийж, түүнийхээ эхний үр дүнг гартал ямар нэгэн байдлаар гадагшаа нийгэмтэй харьцах, social-иар ил гарах болоогүй юм байна гэж бодсон. Тэр талын цонхыг шууд хаасан.
-Twitter бас төвөгтэй байгаа биз. Бөөн шаардлага, дарамт.
-Хүндрэлтэй санагдсан. Өнөөдөр энэ social ертөнцөд нэг том аюул гарч ирж байна. Мэдээллийг боловсруулах чадваргүй, мэдлэггүй, суурьгүй байгаа зарим нэгэн хүмүүст олон төрлийн мэдээллийг хүчээр өгөөд байхаар тэрэн дээрээ анализ хийхгүйгээр шууд дүгнэлтгүй үйлдэл хийж байна. Тэр дүгнэлт доторх арван юмны долоо нь зөв байж болно, гурав нь буруу байдаг. Эсвэл долоо нь буруу байгаад, гурав нь зөв байж болдог. Энэ харьцаанаас хамаараад хүмүүсийн амьдралын чиг хандлагад өөрчлөлт орж эхэлж байна. Хүний үзэл баримтлалд өөрчлөлт орж байна. Хийх гэж байгаа ажил, гарах гэж байгаа шийдвэр дээр хүртэл өөрчлөлт гараад байна шүү дээ.
-Яг энэ утгаар бол түрэмгийлэл бөгөөд дарангуйллын сад тавьсан том урсгал гэж хэлж болохоор.
-Энэ дээр тэр twitter-т жиргэж байгаа, мэдээлэл хаяж өгч байгаа хүмүүс өөрөө бас их бодох ёстой л юм шиг байгаа юм. Тэр дундаа шийдвэр гаргах хүмүүс social ертөнцөөр анализ хийх нь надад харьцангуй юм шиг санагддаг. Магадгүй хүмүүс үүнийг уншаад загнах байх л даа. Юу яриад солиороод байгаа юм гээд л.Энэ Ардчилсан нийгэм гэж ирээд л...
-Манай редакцууд ч гэсэн хариуцлагагүй эх сурвалж гэж үзэж хянуур хандах ёстой байх. Хувь иргэдийн үүднээс бол сонин сонин бодлуудаа хуваалцах, хүмүүсийг мэдрэх бас нэг сонирхолтой талбар. Эрдэмтэй, чадалтай залуучууд энэ ертөнцөд их тааралддаг. Эх сурвалжаа болгоход бол мэргэжлийн үүднээс баталгаатай эх сурвалж гэж үзэхэд учир дутагдалтай.
-Танд ч бас тохиолдож байгаа байх л гэж бодож байна. Хувь хүний private гэдэг ойлголт байхаа больчихлоо л доо. Хувь хүний үзэл бодол гэдэг ойлголт. Жишээлбэл, машинтайгаа явж байгаад дуртай газраа хөдөө зогсоод өөрийнхөө тааваар суниагаад, нэг морь харчихаж чадахгүй болчихооод байна шүү дээ. Хажуугаар өнгөрч байгаа машин зургийг чинь аваад л тэр нөхөр тэнд шээж байна лээ гээд тавичихна. Тэгээд үүнийг нь дагаад асуудал босч ирж байгаа байхгүй юу. Хүн юм чинь шөнө орой гарах цаг гарна шүү дээ, найз нөхөдтэйгээ. Тэгээд пиво уугаад сууж байсан чинь зургийг нь авснаа энэ чинь ёстой архичин юм байна ш дээ гээд нэг нь жиргэчих юм бол нөгөө урсгал нээрээ наадах чинь архичин гээд л балбачихна. Нэг охинтой сууж байгаад өртчих юм бол наадах чинь аймаар хүүхэмсэг залуу гээд л зарлачихна. За, тэгээд л хүүхэмсэг гээд л дуусаа. Энэ өөрөө аюул. Хүмүүсийн эрх чөлөөнд халдаад эхэлж байгаа биз. Ирээдүйн аюул байхгүй юу. Хувь хүний тогтвортой байр суурь гэж үгүй болж, аймаар хурдан ганхаж эхэлж байна. Энүүгээр нийгэм ч өөрөө эргэж болно. Цэргийн засаглал хэрэгтэй юм байна аа гээд доргисоор байгаад нэг өдөр орчихвол яах вэ. Үгүйсгэх аргагүй байхгүй юу.
-Хүний эрх чөлөөг дарангуйлж эхэлж байгаа юм л даа.
-Бид энэ мэдээллийн технологийг хөгжүүлэхийн хэрээр одоо ард нь мэдээллийн технологийн аюулгүй байдлыг ярьж эхлэх ёстой болоод байна. Олон улсад ч ингэж хөгждөг. Тийм учраас бид ирэх оныг мэдээллийн технолгийн аюулгүй байдал, эрх зүйн шинэчлэлийн жил болгон зарлаж байгаа юм. Энийг дагаж бид нар hardware буюу төмрийн аюулгүй байдал, програм хангамжийн аюулгүй байдал, контентын аюулгүй байдлын тухай ярих гээд байна. Өөрөө болохгүй болчихоод байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр энэ тухайд бид маш суурьтай хөндөж ажиллана. Үнэндээ бид хувь хүн дээрээ ч мэдэрч байна. За, одоо веб сайт дээр авъя. Та бол санал нийлэх байх. Comment гэж нэг юм байна.
-Ээ, бурхан минь. Зүгээр л атаа хорслын талбар.
-Тэр бол зүгээр аймшигтай зүйл байгаа байхгүй юу.
-Хараал, сүрдүүлэг, доромжлолын үгийг нэвтрүүлдэггүй тэр программ яагаад болохгүй болж хувирсан бэ. Тоолуур нь эргэж л байвал эдийн болон ёс суртахууны таашаал авдаг эзэд хашгираад зогсоочихсон уу. Нэг загнуулаад л больчихож байгаа юм уу?
-Ерөөсөө больсон юм байхгүй. Энэ дээр нэг ойлголцол хийсэн юм. Нэгдүгээрт, энэ үг гэдэг зүйлийг балруулдаж үзье гээд. Одоо энэ үе шаттай явж байгаа, бид нарын тохиролцооны дагуу. Дуусаагүй байгаа. Хэрвээ энэ үг балруулдах нь утгаа алдаад байвал дараагийн шат руу орох ёстой л доо. Зүгээр хамгийн энгийн логик хэлэх гээд байгаа юм. Энэ comment-ыг хүүхдүүд уншаад байна. Гэртээ аав ээж нь хэлдэггүй хараалыг эндээс уншаад байна. Хүний мэдэхгүй зүйлийг тэндээс сураад байна. Дээрээс нь тэр хүнтэй гар барьж үзээгүй, нэг удаа уулзаж үзээгүй байж тэр comment-оор хүнийг дүгнээд байна. Энэ чинь нөгөө халдаж болохгүй эрхэнд нь халдаад байгаа байхгүй юу. Нөгөө Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан эрх рүү нь.
-Гадны улс орнуудад олон эмгэнэлтэй үйл явдал үүнээс болж гардаг. “Од”-ууд амиа хорлодог. Үнэхээр олон жил тийм юман дунд явах ч бэрх шүү. Гэхдээ одоо яая гэхэв. Бас тэд таашаал авдаг зүйлээ хийх эрхтэй.
-Кибер орчинд хүний эрхийн асуудлыг бид нар орхичихоод байна. Олон жишээнүүд байгаа шүү дээ. Нэг компанийн захирал компаниа сурталчлаад ярилцлага өгчихсөн чинь ярилцлагынх нь доод талд чи тэдэн охинтой хүн шүү, болгоомжтой явж байгаарай гээд заналхийлчихсэн. Одоо тэр хүн бүтэн жил шахуу хамгаалалт авчихсан байгаа шүү дээ. Монголд тийм юм болж байна. Энэ чинь юуг хэлээд байна вэ гэхээр тэр аймшигт дайралтнаас хүн чинь айж байна шүү дээ. Одоо сүүлдээ хүн сайтад ярилцлага өгнө гэдэг нь өөрөө айдас болоод хувирчихсан. Бид нар энийг хөөцөлдөөд үгүй ээ, нухацтай сайн бодож үзээч ээ. Бодлогын хувьд энэ чинь болохгүй байна шүү дээ. Нийгмээ баллах гээд байна гэж зөндөө тайлбарласан. Би чинь хамгийн анх энэ ажлыг хийх гээд твиттэр болон сайтаар “алууллаа” шүү дээ. Албаар мэдээллийг буруу чиглүүлсэн нөхөд ч олон байсан. Үнэхээр сайтын эздүүд зөвшөөрөхгүй байгаа байхгүй юу.
-Зөвхөн comment үйлдвэрлэдэг ажил эрхэлдэг хүмүүс гэж байгаа шүү дээ. Амьдралын кайф нь болчихсондоо ч биш ажил нь боочихсон. Тусгай цалин авдаг.
-Би бол энд далд эдийн засаг байна л гэж харж байгаа.
-Сайт-д удаан саатах тусам ашиг нь их орж байдаг болж байна уу?
-Нэг үгээр хэлбэл Ц.Жадамбаагийн тухайшармэдээ тавиад тэр хүнийг хайруулын тавган дээр шараад илүү олон хүнд үзүүлэх нь өөрөө чухал. Яагаад чухал вэ гэхээр тэр хажуу талд нь байрлаж байгаа сурталчилгааг хүнд харуулах нь чухал байхгүй юу. Тэр буланд нь байгаа сурталчилгаа чинь мөнгө шүү дээ.
-Үнэндээ бол тухайн мэдээллийн хэрэгслийн эздийг, ажиллуулдаг хөлсний менежерүүдийг, хувьцаа эзэмшигчдийг нь хэн ч хараахгүй шүү дээ. Тодорхой хэмжээнд нийгмийн тайзан дээр гараад ирчихсэн хүнийг л хүн хараадаг байхгүй юу.
-Өнөөдөр бид өөрийн эрх ашиг, мөнгөний төлөө яваад сайхан амьдарч байж болно. Гэхдээ та биологийн насаараа нэг өдөр хөгширнө. Хөдөлмөрийн чадваргүй болно. Тэр үед таны бэлдэж байгаа хүүхэд, таны халаа чинь хэн болж хүмүүжих гээд байгаа юм бэ гэдгийг бид нар өөрөөсаа асуух ёстой байхгүй юу. Миний хүүхэд хэн болж хүмүүжих гээд байгаа юм. Би жишээлбэл хүүхдээ хараал хэлдэг, солиотой, гаж донтон болгомооргүй байна. Гэтэл би болгохгүй гээд хүмүүжүүлчихлээ ч гэсэн миний хүүхдийн найз нь тийм бол нэмэргүй байхгүй юу. Тэгэхээр өөрөө би энэ салбар дээр ажиллаж байгаа хүний хувьд нийгэм рүү зөв юмыг хийж өгмөөр байна шүү дээ. Маш энгийн логик нь энэ байна.
-Дэлхийд бол тогтчихсон жишигтэй л явдаг шүү дээ.
-Дэлхийд шийдчихсэн шү дээ энийг. Хөгжилтэй бүх орнууд энэ comment гэдэг зүйлийг ингэж явуулж болохгүй юм байна гээд шийдчихсэн аргачлал байгаа. Тэр аргачлалаар нь бид нар явъя гэтэл шууд улс төрийн гацаанд оруулсан л даа.
-Нөгөө талаар миний ярилцлагын уншигчид comment хааснаараа хасагдаагүй. Өнөөдрийн байдлаар ороод харахад Санжийн Баяр гэдэг хүнтэй хийсэн ярилцлага руу хоёр зуун хэдэн мянган хандалт орсон байна. Бусад нь зуун мянга гараад л явсан байх жишээтэй.
-Та үгээ зөв сонгохгүй бол мушгиад явчих байх шүү. Бид бол comment хаах тухай асуудал ерөөсөө тавиагүй. Ерөөсөө л зөв зохистой бичүүлэх тухай асуудал л яриад байгаа юм. Үндэслэлгүйгээр битгий доромжлооч ээ. Үзэл бодлоо илэрхийлэх чинь нээлттэй шүү дээ. Гагцхүү битгий ингэж доромжлооч ээ. Монголчуудаа энийгээ больчихооч ээ, муухай харагдаж байна. Тусгал нь хортой тусаад байна л гэж байгаа юм. Та одоо гудамжинд гараад хар л даа. Монголын залуучууд бие биетэйгээ инээж мэндлэхгүй байна шүү дээ. Сайн байна уу, өдрийг сайхан өнгөрүүлээрэй гэж хэлж сураагүй л байна. Баяртай гэж хэлж чадахгүй байна. Шинээр ажилд орж байгаа залуучууд “Сайхан амарсан уу, дарга аа. Өглөөний мэнд” гээд хэлчихэж чадахгүй байна. Энэ чинь бидний төлөвшүүлж байгаа нийгэм өөрөө буруу явж байгаагийн л илрэл байхгүй юу даа. Энийг бид нар удахгүй мэдэрнэ. Яагаад гээч, энэ хүмүүс төрд гарах цагт. Эдгээр хүмүүс шийдвэр гаргах цагт. Эдгээр хүмүүс нийгмийн харилцаанд орох үед бид нар мэдэрч эхлэнэ. Эхнээсээ ч зарим нэгэн дээр нь харагдаж байгаа.Зарим сайтууд бол бас ухамсартай хандаж байгаа. Үүнийг хэлэх ёстой.
-Одоо заналхийдэг, сүрдүүдэг нэлээн ноцтой юм руу орох гээд байна л даа.
-Тэрийг бол сайтууд ихэнхийг нь устгаж байгаа. Устгахгүй сайтууд бас байна. Тодорхой хугацааны дараа бид дүгнэлт хийгээд, үр дүн ийм байна гэж гаргаж үзүүлнэ. Бид ажиллахгүй биш ажиллаж байгаа.
-Сайтын тоо бол асар олон байдаг гэсэн. Гэхдээ уучлаарай, өөрийн авторгүй сайтууд руу уншигчид ордог юм уу?
-Ордог юм байна лээ. Яагаад гэхээр тэр шар мэдээ нь сонин байхгүй юу. Өнөөдөр бид хоёрын ярьж байгаа ярилцлагыг үзэхээс илүү тэнд нэг хүнийг бааранд тэгж бүжиглэсэн. Тэр тэрэнтэй унтсан. Тэр тэрнийг араар нь тавьжээ гэдэг мэдээ өөрөө нийгэмд үнэтэй байна шүү дээ.
-Яахав дээ оддыг бол бүгдийг нь мөшгинө шүү дээ. Дэлхийн сэтгүүл зүйн нэг том урсгал энэ зах зээл дээр явдаг. Зүгээр мэдээллээ яаж өнхрүүлж, яаж хийж вэ гэдэг талаас нь л би бол хардаг юм.
-Та мэргэжлийн нүдээр харна. Хэрэглэгчдийн дийлэнх тэгж харахгүй.
-Энэ бол шинэ ертөнц. Бид өөрсдөө ч хэрэглэгч болж бүрэн чадаагүй л явж байна.
-Шинэ тусмаа засаад явах нь чухал.
-Таны удирдлагад ямар ямар байгууллага байдгийг би сайн мэдэхгүй байна. Миний ойлгож байгаагаар агентлагийнх нь дарга нь та. Гэтэл таны хажуу талд яг зэрэгцээ “Харилцаа холбооны зохицуулах хороо” гэдэг байгууллага байдаг. Хэдэн залуучууд л тонгочоод байна уу гээд харахаар танай бүтэц маш тодорхойгүй, салангид бүтэц юм. Таны мэдэлд гэхэд төрийн мэдлийн тав, зургаан газрууд байна. Тэгсэн мөртлөө томилгоог нь та хийдэггүй юм билээ ?
-Төрийн өмчийн хороо, Ерөнхий сайд томилдог юм.
-Гэхдээ ядаж зөвшилцөнө биз дээ?
-Хуулийн дагуу зөвшилцөж санал авна. Гэхдээ Төрийн өмчийн хорооны хурлаар шийдвэрлэж байгаа. Энэ дээр нэг ийм процесс явдаг юм. Мэдээллийн технологи, шуудан харилцаа холбооны газар бол ямар нэгэн тендер хөтөлбөр хийдэг газар биш. Энэ бол тохируулагч агентлаг буюу хуучнаар бол бодлогын яам гэсэн үг. Бодлогын газар. Бид мэдээллийн технологи, шуудан харилцаа холбооны салбар яаж хөгжих вэ гэдэг эрх зүйн баримт бичиг болоод бодлогын цаасыг гаргадаг. Шууд хэлье. 2013 онд нэг ч тендерийг манай дээр явуулаагүй. Бүгдийг нь худалдан авах дээр шилжүүлээд зөвхөн бодлого дээрээ ажилласан. Бүтцийн хувьд манайхыгта сонирхоод асуугаад байна. Зохицуулах хороо гээд яг зэрэгцээ, ижил статустай байгууллага байгаа. Түрүүн би нэг жишээн дээр хэлсэн. Замын хөдөлгөөний дүрмийг манайх гаргадаг. Тэр дүрмийг амьдрал дээр хэрэгжүүлэх буюу тэр зохицуулалтыг нь Зохицуулах хороо хийдэг. Тусгай зөвшөөрлийг нь олгодог. Үнэ тарифыг нь тогтоож өгдөг. Тэгээд бүх радио давтамжийнх нь хуваарилалтыг нь хийж өгдөг. Харилцан нөлөөллийг нь зохицуулдаг. Тэр хүмүүсийг энэ салбарт зөв зүйтэй ажиллах бүх бодлогыг нь гаргаж өгдөг. Ийм зохицуулах байгууллага. За, төрийн өмчит компаниуд байж байгаа. Монголын цахилгаан холбоо ХК гэж байна. Энэ айл 90 жилийн түүхтэй. Таны аав, ээжийн ажиллаж байсан ууган салбар. Монгол шуудан компани гэж төрийн өмчит компани. Мэдээлэл холбооны сүлжээ компани. Мэдээлэл холбооны сүлжээ компани нь 2007 онд салж байгуулагдсан юм. Хуулийн дагуу үндсэн сүлжээ, үйлчилгээ эрхлэгч гэж хоёр тусад нь салгасантай холбоотой. Үндсэн сүлжээ нь бол Монгол улсын бүх аймаг, суманд хүрч буй шилэн кабель. Энэ шилэн кабелийг Мэдээлэл холбооны сүлжээ компани эзэмшдэг.Дээрээс нь Үндэсний дата төв гэж байгаа. За, Үндэсний дата төв нь Монгол улсын төрийн мэдээллийн хар хайрцаг гэж ойлгох юм уу даа. Бүх төрлийн мэдээллийг дата хэлбэрээр хадгалж байдаг. Одоо бол Өгөгдлийн төв болгон өөрчилчихсөн. Цахим засаглалын хамгийн гол суурь энэ байгууллага дээр тогтож байна. За мөн IT Park гээд байж байна. Энэ нь мэдээллийн технологийн салбарын програм хангамжийн компаниудыг бойжуулдаг, өсгөн дэмждэг, тэдгээр компаниудыг зах зээлд нэвтрэхэд туслалцаа үзүүлдэг. Бүтээгдэхүүнийг нь гаргахад анхны туслалцаа үзүүлдэг гол цөм болж хөгжлийнх нь төв болж анх байгуулагдсан. Одоо л тэр утга руугаа ажиллах гээд явж байна. Тэгээд Радио телевизийн сүлжээ. Улсын төсөвт үйлдвэрийн газар. Энэ нь бид нарын өдөр тутам сонсдог радио, орой болгон үздэг телевиз байна шүү дээ. Тэрний чинь дахин дамжуулалтыг хариуцдаг. Энэ орбитын станц гээд байдаг. Монгол телевизийн хажууд том антенн байгаа биз дээ. Тэрнийг чинь мэддэг. Аймаг болгон дээр байдаг бүх дахин дамжуулалтын станцуудыг хариуцаж байдаг ийм газар байж байгаа. Ингээд чиглэл чиглэлээр хуваагдчихсан ийм байгууллагууд ажиллаж байгаа. Радио телевизийн сүлжээ, Дата төв, IT Park-ийн томилгоо нь манайхаас явж байгаа. Бусад Төрийн өмчит компаниудын томилгоо нь Төрийн өмчийн хорооноос, Харилцаа холбооны зохицуулах хороо бол Ерөнхий сайд томилдог юм. Ийм бүтэцтэй ажиллаж байгаа. Ер нь бол нүсэр шүү. Цаашаа хувийн компаниуд гээд явчих юм бол Мобиком, Жи Мобайл, Скайтел, Юнител гээд үүрэн операторууд ороод ирчихэж байгаа юм. Тэр бүх байгууллагуудын бодлогыг зангидаж байна. Дээрээс нь бүх интелсат буюу хиймэл дагуулын чиглэлийн компаниуд байна. Кабелийн компаниуд, шилэн кабель угсардаг бүх төрлийн компаниуд зөвхөн манай дээр бодлогын зохицуулалт хийлгэж байгаа. Бусад улс орнуудад бол яам байдаг байхгүй юу. Агентлагт нэг л сул тал байгаа. Энэ нь гарч байгаа эрх зүйн актийг үл ойшоодогтой холбоотой.
-Үүрэн телефоны зарим компаниудын хууль бус ажиллагаа хэрээс хэтэрлээ. Жишээ нь, мобиком. Төлбөр дээр давхар тоолуур л эргүүлээд байдаг. Саяхан нэг уншигчийн маань утсан дээр бөөн давхар төлбөр гарчээ. Очоод хэл үг хийтэл та ухаалаг гар утасны лизингтэй байна гэж. Би ямар ч лизинг байхгүй. Юу болж байна вэ, таминь ээ гээд явсан байна. Өөр хүний лизингийн тооцоог хаа хамаагүй хүнээс аваад явж байсан нь илэрсэн. Ийм шимэгч компаниудыг хянах механизм байна уу. Уучлаарай, шимэгч гэдэг үгийг хэрэглэчихлээ.
-Бид ч гэсэн тэгж нэрлэж байгаа. /Инээв/
-Хэрэглэгчдээ дээрэмдээд зогсохгүй дуучдын хөдөлмөрийг ч завшдаг юм биш үү?
-Дэлхий нийтийн чиг хандлага суурин холбооны хэрэглэгчийн тоо эрс буурч байгаа. Үүнээсээ хамаараад хөдөлгөөнт холбоо буюу операторуудын хэрэглээ маш их өсч ирсэн. Манайд бол ний нуугүй хэлэхэд дэндүү олон оператор ажиллаж байгаа. Одоо монополь гэж яриад байгаа Мобикомын хувьд 1995 онд орж ирсэн. Орж ирэхдээ маш их хөнгөлөлттэй нөхцлийн гэрээтэй орж ирсэн байдаг. Мэдээж гадны хөрөнгө оруулалтыг бид нар ямар нэгэн байдлаар буруушаах утгагүй. Яагаад вэ гэхээр тэртээ тэргүй бид хууль эрх зүйн орчноо бүрдүүлээд, зах зээлээ олон улсад нээлттэй болгочихсон учраас энэ дээр чиний миний гэж ярихаасаа илүү хийж байгаа бодлогынх нь тухай ярих нь зөв болчихоод байгаа юм. Өнөөдөр гар утас хэрэглэгчийн тоо Монгол улсад маш өндөр явж байна. 3.525.678хэрэглэгч бараг байна. Гар утас идэвхтэй хэрэглэгч. Энэнийг нь аваад үзэхээр нэг хэрэглэгч дунджаар 1-2 гар утас бариад байна гэсэн үг. Нас биенд хүрчихсэн хүн гэж тооцохлоор шүү дээ. Нэг хүн дээр хичнээн дугаар явж байна. Энэ бүхний чинь ард өөрөө эдийн засаг явж байгаа. Таны асууж байгаа асуулт сүүлийн үед их гарч байгаа. Миний хэрэглээнээс хамаарсан төлбөр гарахгүй байна гэдэг чинь тухайн компанийн биллингийн системийн асуудал ямар байна гэдэг дээр асуудал үүсч байгаа юм. Тэгээд энэ дээр бид шалгалтуудыг хийгээд явж байна. Хараахан дүгнэлт нь гараагүй байна.
-Манай Монголчуудын дунд нэг ийм үг байдаг. “Зуун ямаанд жаран ухна” гэж. Ер нь манай хэмжээ, даац маань ханачихаад байгаа юм биш үү?
-Бид бол тавдахь операторыг ямар ч байсан энэ Засгийн газрын үед лав оруулж ирэхгүй. Үүнд итгэлтэй байж болно. Тавдахь оператор орж ирэх юм бол энэ салбар үндсэндээ нурна. Харилцаа холбооны энэ хэсэг үндсэндээ дампуурна.
-Танайд “Монгол шуудан” компани энэ тэр байх ямар хэрэг байдаг юм бэ. Менежментээр бараг хувьчилчихмаар харагддаг юм. Эд нарын улсад өгдөг татвар гэж хэр юм байх вэ?
-“Монгол Шуудан” компанийн шуудангийн үйлчилгээ бүх нийтэд хүрэх ёстой. Ер нь бол харилцаа холбооны үйлчилгээ иргэн бүрт хүрэх ёстой шүү дээ. Тэр утгаараа өнгөрсөн түүхэнд Шуудан компанийн гүйцэтгэсэн үүрэг маш их. Одоо бол харьцангуй мэдээллийн технологи хөгжөөд жишээ нь захиа явуулах тухай ойлголт бол өөр болчихлоо шүү дээ. Тэрнээсээ хамаараад хүмүүс шууданг байхгүй болчихсон мэтээр ойлгоод байгаа юм. Гэтэл орчин үед шуудан маань буцаад хэрэгцээнд орж эхэлж байна. Яагаад хэрэгцээнд орж байна вэ гэхээр жишээ нь E худалдаа. Бид нар 12 сард нийтийнтүлхүүрийндэд бүтэц буюу PKI-ыг ашиглалтанд оруулаад ирэхээр Дорнод аймагт сууж байгаа Жадамбаа интернэтээр Их дэлгүүрээс юм худалдаж авлаа гэж бодъё л доо. Гэтэл түүний хүргэлтийг Шуудан компани л хийх байхгүй юу. Тэгэхээр шуудан дахиад орчин үеийнхээ хөгжлийг дагаад босч ирж байна гэсэн үг.
-Гоё л мэдээ байна.
-Ерөнхий сайд өөрийн багцаас 2013 онд 1.9 тэрбум төгрөг хуваарилж ухаалаг шуудангийн төсөл амжилттай хэрэгжиж дуусах гэж байна. Ухаалаг шуудан гээд. Улаанбаатар хотын 20 цэг дээр бүх нийтээр ашиглагддаг хайрцгуудыг суурилуулах юм. Нэг цэг дээр 50 орчим нүд байх юм. Тэр нүд нь өөрөө том алимны хайрцаг хийх боломжтой, жижигхэн захиа хийх боломжтой. Зузаахан сонин хийчих ч юм уу боломжтой өөр өөр олон төрлийн хүндтэй гэсэн үг. Тэгээд тэрийгээ нийтээрээ ашиглах юм. Таны гар утсанд, таны хамгийн ойрхон байгаа цэгт тэдэн номерын кодоор илгээмж ирлээ та очоод авна уу гэхэд та очоод кодоо хийгээд онгойлгож аваад хаачихна.
-Амьдралын бас нэг гоё соёлын хэсэг л дээ. Дэмжих ёстой төсөл бололтой.
-Маш тодорхой соёл. Тэгээд “Үндэсний шуудан” гэдэг сонинг захиалангуут иргэн Д шуудангийн хайрцаггүй байлаа гэхэд таны хамгийн ойрхон цэг дээр аваачаад л буулгачихна. Та тэндээс очоод шуудангаа авчихна. Одоо яг тэр ирээдүй рүүгээ явж байгаа учраас Монгол шуудан гэдэг компанийн ирээдүйг огт өөрөөр харах цаг болчихоод байна. Шуудангийн шинэ үе эхэлж байгаа. Бид нар стратегийнхаа 7 зорилтын долоо дахь зорилт болгоод үндсэндээ оноос өмнө хэрэгжүүлэлтийг нь дуусгах гээд явж байгаа. Он гараад энэ ухаалаг шуудангийн хайрцагнууд нээгдээд эхэлчихнэ. Одоо тэрнийх нь хүргэлтийн машин, GPS систем гээд бүх дэд бүтцүүд үндсэндээ хийгдээд дуусч байна.
-Захиа, шуудан, зам гэсэн сэдвүүд бичихэд гоё сэдвүүд. Ер нь бүгдээрээ гоё ойлголтууд. Танай төсөлд амжилт хүсэх ёстой юм байна.
-Тийм, бид нарын аав, ээж, эмээ, өвөө нарын залуу насны дурсамж нь шуудан дээр л байсан шүү дээ. Захиа бичих, хариу хүлээх, шуудан ирэх очих, явах. Шуудангаар хүлээж байсан хүн ирэх гээд л.
-Одоо хөдөө сум руу аймгийн төвөөс ГАЗ-53 гэдэг машин шуудан өгдөг хэвээрээ юу, больсон уу?
-Тэр процесс явдгаараа явж байгаа. Яг л хэвээрээ явж байгаа. Гэхдээ мэдээж 53 машин одоо бол байхгүй бүгд шинэчлэгдсэн, хэлбэр нь бол байгаа. Одоо Улаанбаатар хот руу Архангайгаас аав нь хүүдээ замын машинд дайгаад мах явуулах биш Монгол шуудан компани дээр аваачаад өгчихөд хүүгийнх нь байрны хамгийн ойрхон цэг дээр л хүргээд өгчих болж байгаа. Одоо манайх шиг хаягжуулалт нь бүрэн хийгдэж дуусаагүй байгаа, хийгдэх гээд явж байгаа шатандаа явж байгаа оронд бол олон улсаас шийдчихсэн гарц нь бол энэ.
-Бага байхад сумын холбоод нэг нэг кабинтай, хүмүүс залгагчийг дуудахаар ороод л ярьдаг байсан. Төв шууданч гэсэн кабинуудтай. Одоо алга болсон уу?
-Одоо бол багассан. Цахилгаан холбоо компанийн суурин утас гэж байсан даа. Одоо багасаад үндсэндээ интернэт хэрэглээ рүүгээ яваад орчихсон. Тийм болохоор сумаар дамжиж ярьдаг яриа бол байхгүй болсон.
-Тэгэхээр сумын холбооны байшингууд хэрэггүй болсон гэсэн үг үү?
-Сумын холбооны газрууд маш цөөхөн хүнтэй болсон.
-Үндсэндээ нэг нэг хүнтэй газрууд болж хувирсан байна лээ.
-Одоо манай салбарын бас нэг эмзэг цэг энэ болж байгаа юм. Гэхдээ бид энэ дээр жаахан өөрчлөлт хийх гээд ажиллаж байна. Үндсэндээ ямар чиглэл рүүгээ орж байна вэ гэхээр тэнд интернэт кафе ажиллаж байна. Шилэн кабель орчихсон. Дээрээс нь энэ Мэдээлэл холбооны сүлжээ компанийн төхөөрөмжүүд байрлаж байна. Радио телевизийн дахин дамжуулахын төхөөрөмжүүд байрлаж байна. Тэд нарын тогтвортой үйл ажиллагааг хангаж байна. Мөн адил операторуудын тоног төхөөрөмжүүд байрлаж байгаа. Үндсэндээ тэр байшинд нөгөө гол дэд бүтэц маань байрлаж байгаа юм.
-Одоо ингээд харахад танайх чинь аймаар том сүлжээ байна шүү. Сум болгонд холбооны бүх түүхийг шингээчихсэн байшин байна. Их өмчтэй газар байна.
-Өмчтэй, өмчтэй. Гэхдээ тэр нь агентлагийнх биш. Хувь төрийн өмчит компаниудын нэр дээрээ харъяалагдаж явдаг. Үндсэндээ суманд гурван төрлийн хүн байна. Шуудангийн, цахилгаан холбооны, мэдээлэл холбооны сүлжээ компанийн хүн байна. Гурван төрлийн хүн ажиллаж байна. Тэр гурав гурвуулаа чиглэл чиглэлдээ үүрэг гүйцэтгэж байгаа юм.
-Уулан дээр байдаг радио релейний станцууд байгаа юу. Таниас баахан юм нэхээд л байнаа даа.
-Радио релейнүүд байгаа байгаа.
-Бас л нэг нэг айл манах төдий байдаг болчихсон юм биш үү?
-Радио релейнүүд дээр сүүлийн үед бол айлууд байхаа больсон. Тусгай хамгаалалттай, нарны зайгаар болон дэд бүтэцтэй газрууд цахилгаанаар цэнэглээд тэндээ үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Ухаалаг хэлбэр лүүгээ орчихсон гэсэн үг. Телевизийн том релейнүүд байдаг ш дээ. Тэрэн дээр чинь бол айлууд байдаг.
-Түрүүн хоёулаа ярьж байсан. Хүмүүсийн бас нэг хараад байгаа цонх болохоор хэт залуу харагдаад, хэт амжилттай харагдаад л, хурдан харагдаад л байгаа юм биш үү гэж. Тэгэхээр Ардчилсан намд Жадамбаа гээд ийм залуу орж ирсээр чамгүй олон жил болчихож. Тэр үед залуу хүн танай нам руу ирж харагддаггүй шахам байсан. Таныг жаахан хувийн талаас нь сонирхмоор байна.
-2008 онд Оогий ах чи Ардчилсан намд ажиллах уу гэж санал тавьсан юм. Тэгээд Алтанхуяг дарга намайг нэг өдөр дууддаг байхгүй юу. Чи нэг хүрээд ирээч гээд. Тэгээд очоод их сонирхолтой юм ярьсан юмаа. Улс төрийн тухай, намын тухай. Тэгээд надад нэг үг хэлж байсан юм. Ардчилсан намын нарийн бичгийн даргын ажил гэдэг чинь Жадамбаа их том ажил шүү дээ. Тэгээд улс төрийн бодлогын хэлтсийн дарга гэдэг чинь бүр том. Гэхдээ чи бодлого хийнэ гэж юу байхав дээ. Тэрийг чинь ҮЗХ хийчихдэг юм. Гарч ирсэн бодлогыг нь хэрэгжүүлэх асуудал л юм байгаа юм. Чи сайн бод. Ер нь залуу хүний хувьд эрсдэл өндөртэй ч их том ажил гээд. Тэгээд би гэртээ хариад бодсон. Нэг оройжингоо бодсон. Би ч яахав бүх юмаа л ээжтэйгээ зөвлөдөг юм чинь. Тэгээд ээжтэй зөвлөсөн чинь манай ээж тэрүүхэн тэндээ их ламддаг юм. Өө, чамайг хүнд үзүүлсэн чинь өөрийнхөөрөө л яв гэж байна лээ гэж. Одоо их сайн санадаг юм. Яг энэ төв замын уулзвар гарч ирээд хойшоо даргатай уулзах гээд явж байхдаа гэнэт бодсон байхгүй юу. Үгүй ээ, хүн надад санал тавьж байна. Тэр хүн надад итгэж байгаа бол зүтгэлээр л хариулъя. Тийм учраас ажиллъя. Тэгээд очоод за, дарга аа та итгэж байгаа бол би чадахаараа зүтгэнэ. Би чадахаараа ажиллаад үзье гээд. Тэгээд орж ирээд л памперстай хүүхэд ирлээ гэж “Сэрүүлэг” сонинд бичүүлж байлаа. Аргагүй дээ би тэр үед дөнгөж 25 настай. Ардчилсан намын нарийн бичгийн дарга болсон. Улс төрийн гэдэг тухай ойлголт ч байхгүй. Тэгээд ороод явчихсан. Дөрвөн жил ажилласан. Шантрах үе зөндөө л байсан. Би ер нь зөв юм хийсэн үү, буруу юм хийсэн үү. Яагаад ингэж муу хэлүүлэн барин, басуулан баринявж байна вэ гэж. Гэхдээ аягүй сайн багтай ажилласан. 2012 оны сонгууль хүртэл бид нар их сайн ажилласан юм болов уу гэж хардаг юм. Мэдээж ард түмэн маань үнэхээр дэмжсэн. Тэгээд дараа нь агентлагийн дарга болсон. Агентлагийн дарга болоход дахиад л бас гал ирсэн л дээ. Үгүй ээ, энэ Ц.Жадамбаа чинь юун залуу хүрээд ирэв, мэргэжлийн бус хуульч нөхөр. Энэ технологийн салбарыг авч явж чадахгүй ш дээ. Ойлгох ч үгүй ш дээ, мэдэх ч үгүй ш дээ гээд дахиад л эхэлсэн. Одоо эргээд харахад жил болчихсон байна. Жилийн хугацаанд ямар ч байсан бардам хэлж болох хуруу дарам ажлуудыг бид нар хийж чадсан. Ямар ч байсан бид нарын стратегийн гэж нэрлээд байгаа ойрын дөрвөн жилийн хугацааны гол бодлогынхоо зорилтыг тавьж чадлаа. Гол гол ажлынхаа ерөнхийдөө ард нь гарчихлаа. Одоо 12 сараас эхлээд бид нэлээд олон төслүүдийнхээ нээлтийг хийх гэж байна. Салбарынхаа бодлогыг тодорхойлсон учраас тэрэн дээр тулгуурласан гол гол суурь ойлголтоо сайн тавьж авлаа. Гагцхүү хүнд хийж байгаа юмаа хүргэнэ гэж ярьдаг шүү дээ. PR гэж хэлэх байх. Энэ зүйл маань л жаахан дутмаг байсан байж магадгүй. Хийж байгаа юмаа ярьж сурталчилдаггүй болохоор дотоод мөн чанарыг нь хүмүүс сайн гүйцэд ойлгодоггүй юм шиг байгаа юм. Яагаад төрийн түгжрэлгүй үйлчилгээ гэж нэрлээд, яагаад мод зурчихаад яриад байгаа юм гэнгүүт тэрэн дээр тайлбарлангуут, аан ийм учиртай юм байна ш дээ. Яагаад хиймэл дагуул хөөргөнө гээд яриад байгааг тайлбарлангуут ийм учиртай юм байна ш дээ гээд ярьж байгаа юм. Тэгэхээр ажлаа яриагүйгээс болоод, энэ болгоныг хүмүүст тайлбарлаж байгаагүйгээс болоод Ц.Жадамбаа гэдэг нэг залуу өнгөц харагдаад байдаг байх. Нөгөө талаас түрүүний та бид хоёрын хамгийн эхэнд ярьж байсан энэ social ертөнцийн хадуурал гэж би ярих гээд байгаа юм. Ц.Жадамбаа гэдэг хүнийг хэзээ ч надтай гар барьж үзээгүй, хэзээ ч яриагүй байж магадгүй миний залуу насаарминьдүгнээд байх шиг байна. Гаднаас нь хүнийг манайхан их дүгнэх юм.
-Та бол жишээ нь тийм баян харагдахгүй байна. Аймаар баян залуучуудтай зөндөө л уулздаг юм. Шууд хоёр өрөө байр гарандаа зүүчихсэн урдаас ширээ тогшоод сууж байдаг залуучууд их байдаг.
-Би бол байдаг л бусдын адил хүн шүү дээ. Тэртээ тэргүй миний авч байгаа цалин ойлгомжтой. Тэгэхээр үүнээсээ давна гэдэг бол ёстой нөгөө авилгалыг нь л авна гэсэн үг биз дээ. Би бол зарчмын хувьд энэ салбар дээр анхнаасаа л нэг зүйл дээр тууштай хэлж байгаа. Нэгдүгээрт, хууль бус зүйл байж болохгүй. Хоёрдугаарт, хэрвээ чи маш сайн ажилласан бол чиний хөдөлмөр шударгаар үнэлэгдэх ёстой гэж. Намд байхдаа би намын эрх ашгийг их хамгаалж ярьдаг байсан. Одоо төрд ороод ирсэн зовлон нэгтэй болсон чинь төрийн тухай л их ярьж эхэлж байна л даа. Яагаад гэхээр энэ төрийн албан хаагч гэдэг хүмүүсийг нийгэмд маш их буруугаар тайлбарлаж ойлгуулж байгаагаас болоод нэг үхрийн эвэр доргиход, мянган үхрийн эвэр доргидог шиг төрийн албан хаагчдын нэр хүнд газар уначихсан байна. Энэ хүмүүс асар их ажлыг нугалж байна. Өөр дээрээ дааж давашгүй их ачааг авч байна. Тэгээд тэр хүмүүсийн авч байгаа цалин хамгийн наад талын нийгэмд үнэлэгдэж байгаа үнэлэмж нь гэхэд дэндүү бага байна. Яагаад бий болгочихсон юм бэ гэхээр өгч байгаа мессеж нь дандаа буруу явсаар байгаад ийм болгочихсон.
-Муусайн гаальчид, муусайн эмч нар, муусайн багш нар гээд л амны уншлага болчихсон нь үнэн л дээ.
-Тийм шүү дээ. Хэрвээ энэ хүмүүс байгаагүй бол хэн төрд ажиллах юм бэ. Хүмүүс цагдааг муу хэлээд л байдаг. Тэгвэл чи тэрний оронд цагдаа хий гэхээр хийхгүй л байгаа биз дээ. Заримдаа надад анх тэр сэтгэгдлээр нүдүүлж байхад бас бодогдож байсан шүү. Яагаад энэ суудал ийм үнэ цэнэтэй, яагаад би сэтгэл зүйгээрээ ингэж хохирч байх ёстой юм бэ гэж. Энийг нь өгөөд сайхан тайван амьдрах юмсан гэсэн бодол хүртэл төрж байсан. Гэхдээ маргааш нь босч ирээд бас шар хөдлөөд би бас яагаад тэгвэл сайн ажиллаад өөрийгөө харуулж болохгүй гэж бодож байсан.
-Үнэндээ хүн өөрөө гайхалтай хурдан шинэчлэгдэж байх ёстой цаг үед бид амьдарч эхэллээ. Аль ч салбар. Тэр дундаа танайх. Тэгэхээр залуучуудаа сургах, дэлхийн хурдтай хамт л хүнээ явуулж бэлтгэх ийм талын бодлогуудыг хэр хийж байна вэ?
-Тэрийг маш их хийж байна. Би бүр стратегийн зорилт дотроо хүний нөөцийн бодлогыг зориуд оруулсан. Маш олон залуучууд гадаадад сурч байгаа. Гэхдээ энэ дээр нэг хэцүү юм байгаа. Залуучууд эргэж ирэхгүй байна.
-Хатуу гэрээ хийх ёстой шүү дээ. Тийм эх орондоо хайргүй байж болохгүй биз дээ?
-Олон улсын байгууллагын шугамаар явдаг учраас тэрэн дээр хатуурхаад гэрээ хийгээд байх нөхцлүүд байгаагүй. Өмнө нь ч хийгдэж байгаагүй юм байна лээ.
-Цэвэр ёс суртахуунд нь л найдах уу?
-Өнгөрсөн онд явсан бүх залуучуудтай би гэрээ хийсэн. Заавал чи эргэж ирж ажиллана шүү. Яагаад гэвэл чи МУ-ын нэрээр, энэ байгууллагын нэрээр явсан нь үнэн юм чинь буцаж ирээд ажиллах ёстой шүү гэж хатуу хэлж байгаа.
-Чи залуу юм байна, тэр залуу юм байна. Тэр ч дээ гэсэн анхны үнэлэмж маш их тэвчээр сорьдог. Салбарууд анх хүлээж авахдаа залуу хүнтэй ерөөсөө тийм л өнгөөр гар барих гээд байдаг. Энэ басалттай хэр нүүр тулж байна?
-Тэр басалттай ер нь өдөр болгон тулдаг байхаа. Яагаад вэ гэхээр анх намд томилогдсоноос хойш л ер нь тулж байна. Анх бизнес хийж байхад ч гэсэн хүмүүс Жадамбаа гуайтай уулзъя гэж орж ирдэг байсан. Өө, та байсан юм уу. Өө, өөрөө байсан юм уу гээд тэгээд гарахдаа чи хөгшөөн болоод гардаг. Ер нь бол би өөрөө энгийн зан төрхтэй хүн учраас тэрийг нь ч хүлээн зөвшөөрдөг. Байгууллага удирдаж байгаа хүнийг настай байх ёстой гэдэг ойлголт бий. Бас нөгөө талаас тэр хүн настай гэдэг нь туршлагатай гэсэн үг. Туршлагатай гэдэг нь тэр юмыг буруу хийхгүй гэсэн үг. Буруу юм хийхгүй гэдэг чинь зөв зүйл рүү явах ёстой гэсэн санаа шүү дээ. Яагаад залуу гээд гоочлоод байгаагийн цаана үнэхээр чи зөв шийдвэр гаргаж чадах уу, үнэхээр чи зөв юм хийж чадах уу, энэ салбарыг чи авч явж чадах уу гэдэг асуулт л байна гэсэн үг. Тийм учраас одоо энэ хувь хүн талаасаа би нэг юмыг ойлгодог юм. Энэ бол суралцах даалгавар. Нөгөө талдаа залуу гэдгээрээ надад алдах эрх байхгүй. Залуу гэдэг нь алдаж болно гэсэн үг биш. Харин ч өдөр тутам бодож хийж байгаа үйлдэлдээ илүү их дүгнэлт хийх ёстой. Тэр утгаараа өнөөдөр миний гаргаж байгаа бүх шийдвэрийг би ганцаараа гаргадаггүй. Заавал багаараа ярилцдаг.
-Таны удам судар, нутаг ус, аав ээж, өссөн гэр бүл, одоо өөрийн чинь байгуулсан Жадамбаагийнх гэдэг айлыг хүртэл товчхон мэдээлэл өгөөч.
-Миний уугуул нутаг Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сум. Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх суман дотроо Цагаан Өвгөнийх гэдэг айлынхан. Би чинь ээжийнхээ ааваар овоглодог юм шүү дээ. Цагаан-Өвгөний гэж. Манайхнаас олонд танигдсан, ард түмэн сайн мэддэг хүн гэх юм бол Одь гэж лам өвгөн байсан даа. Эмзүйч өвгөн байсан юм. Тэр хүний л үр ач.
-Одь гэж үнэхээр алдартай хүн байсан юм билээ. Уламжлалт анагаах ухаандаа өндөр нэр хүндтэй. Тэр хүн мөн биз дээ?
-Тийм, одоо сүүлд Баатар гээд шавь нь гавъяат эмч болчихсон. Манайхан дандаа эмч нар байдаг юм. Одоо Дорноговийн дотрын эмч Алтанцэцэг гээд миний эгч байж байна. Сувилагчаас авахуулаад бүгд байж байна. Хүүхдүүд нь бүгд эмч нар. Би л ганцаараа тэс хөндлөн яваа өвөөгийн хүүхэд дээ.
-Танай энэ Одь гэж өвөө чинь саяхан болтол амьд сэрүүн байсан байх аа?
-Саяханыг хүртэл байсан.
-Тэгээд шавь нь танай өвөгийн нэрийг оролцуулсан эмнэлэг нээсэн байх нь.
-Тийм байх. Би тэрийг нь сайн мэддэггүй юмаа. Бодвол сайн хүний үргэлжлэл учраас аваад явдаг л байх. Би таныг нэгэнт хөндсөн учраас л ярьж байгаа юм.
-Өөрийг тань Хэнтийнх гэж сонсч байсан санагдах юм.
-Хэнтийн Бор-Өндөрт би нэгдүгээр ангиасаа аравдугаар анги хүртлээ сурсан юм. Миний ээж Гансүх гээд хүн байдаг. Одоо Бор-Өндөрт физик, математикийн багш хийдэг. Одоо хүртэл тэнд ажиллаж амьдарч байгаа. 25 жил тэнд ажиллаж амьдарч байна. Үндсэндээ тэнд ээжтэйгээ нэгдүгээр ангиасаа аравдугаар анги хүртлээ амьдарсан. Тэгэхээр чинь хоёр нутагтан болчихно биз дээ. Уугуул нутаг Дорноговь аймаг суугуул нь Бор-Өндөр гэсэн үг. Одоо би Төмөр замд амьдарч байна. Эхнэр хоёр хүүхдийн хамт. Манай эхнэр Завхан гаралтай Дарханы бүсгүй бий. Үндсэндээ Улаанбаатар хотод өсч торнисон. Хүү одоо гуравдугаар ангид сурч байна. Охин 4 настай.
-Та хаана төгссөн бэ?
-Би Их засаг Их сургуулийг эрх зүйч мэргэжлээр төгссөн. Дараа нь магистрт орж суралцаад бас Их засагтаа хамгаалсан. Бас нэг хувийн жижигхэн бардамналтай. Өнөөдөр хувийн их дээд сургуулиудаас манлайлагч төвшинд очсон, менежмент болон сургалтаараа сайн явж байгаа нь Их засаг сургууль байдаг. Тэр олон мянган оюутнууд дундаас чадлаараа хичээгээд энд явж байгаагаараа бахархдаг л юм.
Бидний эхний уулзалт ийнхүү өндөрлөв. Ямартай ч түүний тухай ойлголттой болсон гэдэгт найднам.
-Ойрд голдуу л анхаарлын төвд байгаа, нийгмийн нүдэнд ороод ирчихсэн залуучуудын төлөөлөлтэй ярилцаж байна. Тэдний нэг нь та. Мэдээж миний хамгийн эхний асуулт юу байхыг дотроо бараг гадарлаж байгаа байх. “Том төрөөс ухаалаг төр лүү” гэсэн томоохон хэлэлцүүлэг болсон. Түүн дээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хэлсэн үг хамгийн их анхаарал татсан илтгэл байлаа. Түүн дотор бүхэлдээ биш юм гэхэд ганц хоёр үг үсрээд танай байгууллага руу ч юм уу, эсвэл тань руу ч юмуу чиглэсэн гэж хүмүүст ойлгогджээ. Яг уншаад үзэхээр бас тийм биш байна. Харин үүнийг та яаж хүлээж авсан бэ. Twitter-ээр бол Ц.Жадамбааг хэлчихлээ, Ц.Жадамбааг Ерөнхийлөгч “зайлаарай” гэж хэллээ гэх сэтгэгдлүүд явсан. Энд ойлголтын зөрүү байсан байж болно. Ажил хийж байгаа хүн учраас танд үүнийг тайлбарлах эрх, бололцоо олгогдох ёстой. Тэрийг танд олгож байна гэх үү дээ. -Баярлалаа. Тэр хэлэлцүүлэг дээр бид нар бүгдээрээ байсан. Үнэндээ Ерөнхийлөгчийг тэгж хэлэхээр өөрийн эрхгүй л пал гээд л явчихсан. Хэдийгээр нюансыг нь өөрийн биш гэж мэдэж байгаа ч гэсэн яг тэр үг, өгүүлбэр дотор Мэдээллийн технологи, шуудан, харилцаа холбооны газар гэдэг миний толгойлж байгаа байгууллагын нэр хаяг ороод ирэхээр хүмүүсийн хандлага нь өөрөө над руу чиглэхийг би мэдэрсэн. Гэхдээ хувь хүнийхээ хувьд өнөөдрийн хийгээд байгаа ажил дээрээ харах юм бол тэгж дүгнүүлэхэд арай л харамсалтай санагдсан. Манай хамт олонд ч энэ харамсал адилхан төрсөн байх. Магадгүй social медиа-гаар өнгөрсөн хугацаанд явж байсан тусгай зөвшөөрөлтэй холбоотой асуудлууд, нэг үгээр хэлэхэд манай Харилцаа холбооны зохицуулах хороон дээр явж байсан зарим нэгэн асуудлуудаас болоод тэр сэдвүүдийг хөндөх болсон юм болов уу даа. Яагаад гэхээр тэр хэлэлцүүлгийн зорилго нь тийм байсан л даа. Яагаад бизнес эрхлэх боломжийг олгохгүй байгаа юм, яагаад энэ хувийн хэвшлийг дэмжихгүй байгаа юм, төр яагаад үүнд нь саад хийгээд байгаа юм. Битгий ингээд данхайгаад томроод байгаач ээ. Тэрний оронд доошоо буу л даа. Тэр хүмүүст боломж олго л доо гэсэн гол мессежийг хөндөж ярьж байсан учраас магадгүй Ерөнхийлөгчид хамгийн ойрхон бууж байсан, тэр үед бас асуудал гарч байсан сэдвийг хөндөж авч ярьсан юм болов уу даа гэж харсан. Гэхдээ МУ-ын Ерөнхийлөгч хэлж байна гэдэг нь асуудал байна гэсэн үг. Бид нэгийг бодож, хоёрыг тунгаан асуудал байгаа цэг дээр анхаарал, хүч хаяж ажиллаж байна. Ард түмнийг чирэгдүүлээд байгаа зүйлүүдийг арилгахын төлөө л бид зүтгэх үүрэгтэй. Тэр утгаараа эргэж харж байна. Үүний дараа тодорхой дүгнэлт гарна.
-Хоёулаа нүүр тулаад халуухан л сайхан ярьчихъя. Бид шударга байя гэж их ярьдаг мөртлөө тэр бүр чаддаггүй. Ер нь өөрийн эрх ашиг дээрээ гишгүүлэхээр л тэнд хүмүүс өрвөлзөж эхэлдэг. Танайхаас янз бүрийн үйлчилгээ авдаг компаниуд олон байдаг.
-Маш олон.
-Мэдээж үүнийг дагаад олон журам байж таарна. Гэтэл бидний зарим маань өөрсдөө тэрийгээ биелүүлээгүй байж шууд тухайн байгууллагыг буруушааж байр сууриа цацдаг. Нэлээн сайн төвшний мэдээллийн орчинд ажилладаг хүний хувьд миний олж мэдсэнээр бол нэг хувийн компанийн захирал залуу л элдэв “шувуу” нисгээд байсан юм биш үү. Нөлөө бүхий хөрөнгөтний хүргэн тэр залуугийн өөрийнх нь компани дүрэм журмаа зөрчсөн талаар миний хувийн хаягаар залуучууд бичсэн байсан. Том чулуу заримдаа жижигхэн турхиралтаар бууж ирэх нь бий. Ийм л юм болж гэж харж байгаа.
-Би тань шиг шууд ингээд хэлж чадахгүй л байна. Та намайг бараг л “Чи зүгээр л хэлчихээч дээ. Мэдэж л байгаа шүү дээ” гэж хэлж байна л даа. Ний нуугүй хэлэхэд амьдрал дээр тийм зүйл болчихсон юм байна лээ. Харилцаа Холбооны Зохицуулах Хороо өөрөө зохицуулалтын үүргийг гүйцэтгэдэг. Мэдээллийн технологи, шуудан харилцаа холбооны газар бодлогыг нь гаргадаг. Энгийн үгээр тайлбарлавал бид нар замын хөдөлгөөний дүрмийг баталдаг, зам дээр явж байгаа машиныг хэн зохицуулдаг вэ гэхээр зохицуулах хороо зохицуулдаг байхгүй юу. Нэг үгээр хэлбэл замын цагдаа нь энэ байгууллага гэсэн үг. Автобус нэгдүгээр эгнээгээр явах ёстой гээд дүрэм журамд заачихсан байна шүү дээ. Гэтэл нэг хүн би гуравдугаар эгнээгээр явна, тэгж байгаад нэг рүү орно гээд байдаг. Үгүй ээ, та ингэ л дээ, таны бичиг баримт ч зөрчилтэй байна, бичиг баримтаа зохих ёсоор нь бүндүүлж ав гэхээр үгүй ээ, би бичиг баримтаа ч авахгүй ээ. Ер нь яахаараа би авах ёстой юм. Манай хамаатан цагдаагийн дарга ч гэдэг юм уу, эсвэл манай хамаатан цагдаад байдаг гээд яриад байвал хэцүү биз дээ. Яг л ийм зүйл бодит амьдрал дээр болоод байгаа юм билээ. Сүүлийн үед мэдээллийн технологи асар хурдацтай хөгжиж байна. Жишээ нь, social ертөнцийг нээлттэй тавиад өгчихлөөр нэг зүйл гарч ирж байна л даа. Жижигхэн зүйлийг том болгож чадаж байна. Том зүйлийг бас жижиг болгож чадаж байна. Ийм үзэгдэл их тод гарч ирж байгаа биз.
-Алдаагаа хаацайлж болж байна. Худал зүйлийг мянга мянган удаа давтаж цацаад итгүүлэн үнэмшүүлж, эргүүлж болж байна.
-Ямар нэгэн цензургүйгээр хэнийг ч хааш нь ч залж удирдаж болж байна. Мэдээлэлд цензур хийхгүй байна. Энэ зүйлүүд л нөлөөлсөн байх. Гэхдээ би хэн нэгэн компанийн нэрийг дурьдаад, хэн нэгэн хүний тухай яримааргүй байна. Яагаад гэвэл бодит амьдрал дээр байдаг л нэг зүйл. Гэхдээ хууль хэрэгжүүлснийхээ төлөө, хэрэгжүүл гэж шаардсаныхаа төлөө хариуцлага хүлээх ёсгүй. Хэрэв хүлээх дээрээ тулах юм бол хуулийг хэрэгжүүлчихээд, түүнийхээ дараа энэ тухай ярих ёстой болов уу.
-Тийм ээ, гэхдээ амьдрал олон талтай. Энэ байшин бол манай улсын хөгжилд өндөр үүрэг гүйцэтгэж ирсэн байшин.
-Одоо ч гүйцэтгэж байгаа.
-Жишээ нь, би холбоочин айлын хүүхэд. Энэ утгаараа миний хувьд хайрламаар газар. Энд ирсэн хүмүүсийг ганцхан би ч гэлтгүйер нь бүгд л харж байдаг байх. Үе үеийн мундагууд ажиллаж байсан. Одоогийн байгаа залуучууд ч гэсэн шижигнэсэн чадалтай залуучууд байгаа гэдэгт итгэлтэй байна.
-Баярлалаа.
-Амьдралын олон талын нэгийг хөндье л дөө. Жишээ нь, хүмүүс бас ингэж харж байж болох. Хэдэн залуу ирчихээд юу хийгээд байгаа нь мэдэгдэхгүй бужигнуулж харагдаад л, амжилтынх нь шат арай доор зогсч байгаа залуучуудынуур ч хүрээд л, эд юугаараа илүү болоод дарга болцгоочихов гэж бодогддогл байх. Магадгүй цагаан атаархал байх л даа. Иймэрхүү үнэр social-аар бол харагддаг . Харин яг ийм цонхоор та харж үзсэн үү. Амжилтын тань шат илүү түргэн явчихсан ч юм шиг, хүмүүс нэг тийм хардалтын, эсвэл чамлалтын ч юм уу нүдээр харж байгаа юм шиг санагддаг уу?
-Би ноднин яг өдий үед твиттерээс гарчихсан юм. Яагаад гарсан бэ гэхээр биүнэндээ тэсээгүй. Би баргийн юмыг тэсээд амьдраад ирсэн. Гэхдээ яагаад ч юм тэрийг тэсээгүй. Тухайн үед нэлээн ч дагагчтай болчихсон байсан. Миний зарчим гүйцэтгэл дээр илүү их анхаардаг. Би их материалист хүн юм шиг байгаа юм. Бодитой юмыг хийж байж,заавал сайнүр дүн гаргаж байж кайф авдаг. Тийм хүн чинь дөнгөж ажил авчихсан, тэгээд бас өөрөө мэргэжлийн бус хүн байгаад байдаг. Салбар луугаа дөнгөж орж байдаг. Зарим тохиолдолд мэргэжлийн хэллэгээ ч ойлгохгүй үе байсан. Нуух юм байхгүй. Үнэнийг хэлэхэд эхлээд хүнд байсан.
-Гэхдээ заавал мэргэжлийн хүн байх шаардлагагүй шүү дээ.
-Тийм л дээ. Түргэн учраа олох, салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдөх шаардлага байсан. Шаргуу ажилласан. Тэгээд энэ үедээ нөгөө social-оороо нүдүүлэхгүй юу. Чи ёстой мэргэжлийн бус байж... энээ тэрээ гээд л бүгд нийлээд над руу дайрсан. Тэгээд л би ерөөсөө бодитой ажил хийж, түүнийхээ эхний үр дүнг гартал ямар нэгэн байдлаар гадагшаа нийгэмтэй харьцах, social-иар ил гарах болоогүй юм байна гэж бодсон. Тэр талын цонхыг шууд хаасан.
-Twitter бас төвөгтэй байгаа биз. Бөөн шаардлага, дарамт.
-Хүндрэлтэй санагдсан. Өнөөдөр энэ social ертөнцөд нэг том аюул гарч ирж байна. Мэдээллийг боловсруулах чадваргүй, мэдлэггүй, суурьгүй байгаа зарим нэгэн хүмүүст олон төрлийн мэдээллийг хүчээр өгөөд байхаар тэрэн дээрээ анализ хийхгүйгээр шууд дүгнэлтгүй үйлдэл хийж байна. Тэр дүгнэлт доторх арван юмны долоо нь зөв байж болно, гурав нь буруу байдаг. Эсвэл долоо нь буруу байгаад, гурав нь зөв байж болдог. Энэ харьцаанаас хамаараад хүмүүсийн амьдралын чиг хандлагад өөрчлөлт орж эхэлж байна. Хүний үзэл баримтлалд өөрчлөлт орж байна. Хийх гэж байгаа ажил, гарах гэж байгаа шийдвэр дээр хүртэл өөрчлөлт гараад байна шүү дээ.
-Яг энэ утгаар бол түрэмгийлэл бөгөөд дарангуйллын сад тавьсан том урсгал гэж хэлж болохоор.
-Энэ дээр тэр twitter-т жиргэж байгаа, мэдээлэл хаяж өгч байгаа хүмүүс өөрөө бас их бодох ёстой л юм шиг байгаа юм. Тэр дундаа шийдвэр гаргах хүмүүс social ертөнцөөр анализ хийх нь надад харьцангуй юм шиг санагддаг. Магадгүй хүмүүс үүнийг уншаад загнах байх л даа. Юу яриад солиороод байгаа юм гээд л.Энэ Ардчилсан нийгэм гэж ирээд л...
-Манай редакцууд ч гэсэн хариуцлагагүй эх сурвалж гэж үзэж хянуур хандах ёстой байх. Хувь иргэдийн үүднээс бол сонин сонин бодлуудаа хуваалцах, хүмүүсийг мэдрэх бас нэг сонирхолтой талбар. Эрдэмтэй, чадалтай залуучууд энэ ертөнцөд их тааралддаг. Эх сурвалжаа болгоход бол мэргэжлийн үүднээс баталгаатай эх сурвалж гэж үзэхэд учир дутагдалтай.
-Танд ч бас тохиолдож байгаа байх л гэж бодож байна. Хувь хүний private гэдэг ойлголт байхаа больчихлоо л доо. Хувь хүний үзэл бодол гэдэг ойлголт. Жишээлбэл, машинтайгаа явж байгаад дуртай газраа хөдөө зогсоод өөрийнхөө тааваар суниагаад, нэг морь харчихаж чадахгүй болчихооод байна шүү дээ. Хажуугаар өнгөрч байгаа машин зургийг чинь аваад л тэр нөхөр тэнд шээж байна лээ гээд тавичихна. Тэгээд үүнийг нь дагаад асуудал босч ирж байгаа байхгүй юу. Хүн юм чинь шөнө орой гарах цаг гарна шүү дээ, найз нөхөдтэйгээ. Тэгээд пиво уугаад сууж байсан чинь зургийг нь авснаа энэ чинь ёстой архичин юм байна ш дээ гээд нэг нь жиргэчих юм бол нөгөө урсгал нээрээ наадах чинь архичин гээд л балбачихна. Нэг охинтой сууж байгаад өртчих юм бол наадах чинь аймаар хүүхэмсэг залуу гээд л зарлачихна. За, тэгээд л хүүхэмсэг гээд л дуусаа. Энэ өөрөө аюул. Хүмүүсийн эрх чөлөөнд халдаад эхэлж байгаа биз. Ирээдүйн аюул байхгүй юу. Хувь хүний тогтвортой байр суурь гэж үгүй болж, аймаар хурдан ганхаж эхэлж байна. Энүүгээр нийгэм ч өөрөө эргэж болно. Цэргийн засаглал хэрэгтэй юм байна аа гээд доргисоор байгаад нэг өдөр орчихвол яах вэ. Үгүйсгэх аргагүй байхгүй юу.
-Хүний эрх чөлөөг дарангуйлж эхэлж байгаа юм л даа.
-Бид энэ мэдээллийн технологийг хөгжүүлэхийн хэрээр одоо ард нь мэдээллийн технологийн аюулгүй байдлыг ярьж эхлэх ёстой болоод байна. Олон улсад ч ингэж хөгждөг. Тийм учраас бид ирэх оныг мэдээллийн технолгийн аюулгүй байдал, эрх зүйн шинэчлэлийн жил болгон зарлаж байгаа юм. Энийг дагаж бид нар hardware буюу төмрийн аюулгүй байдал, програм хангамжийн аюулгүй байдал, контентын аюулгүй байдлын тухай ярих гээд байна. Өөрөө болохгүй болчихоод байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр энэ тухайд бид маш суурьтай хөндөж ажиллана. Үнэндээ бид хувь хүн дээрээ ч мэдэрч байна. За, одоо веб сайт дээр авъя. Та бол санал нийлэх байх. Comment гэж нэг юм байна.
-Ээ, бурхан минь. Зүгээр л атаа хорслын талбар.
-Тэр бол зүгээр аймшигтай зүйл байгаа байхгүй юу.
-Хараал, сүрдүүлэг, доромжлолын үгийг нэвтрүүлдэггүй тэр программ яагаад болохгүй болж хувирсан бэ. Тоолуур нь эргэж л байвал эдийн болон ёс суртахууны таашаал авдаг эзэд хашгираад зогсоочихсон уу. Нэг загнуулаад л больчихож байгаа юм уу?
-Ерөөсөө больсон юм байхгүй. Энэ дээр нэг ойлголцол хийсэн юм. Нэгдүгээрт, энэ үг гэдэг зүйлийг балруулдаж үзье гээд. Одоо энэ үе шаттай явж байгаа, бид нарын тохиролцооны дагуу. Дуусаагүй байгаа. Хэрвээ энэ үг балруулдах нь утгаа алдаад байвал дараагийн шат руу орох ёстой л доо. Зүгээр хамгийн энгийн логик хэлэх гээд байгаа юм. Энэ comment-ыг хүүхдүүд уншаад байна. Гэртээ аав ээж нь хэлдэггүй хараалыг эндээс уншаад байна. Хүний мэдэхгүй зүйлийг тэндээс сураад байна. Дээрээс нь тэр хүнтэй гар барьж үзээгүй, нэг удаа уулзаж үзээгүй байж тэр comment-оор хүнийг дүгнээд байна. Энэ чинь нөгөө халдаж болохгүй эрхэнд нь халдаад байгаа байхгүй юу. Нөгөө Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан эрх рүү нь.
-Гадны улс орнуудад олон эмгэнэлтэй үйл явдал үүнээс болж гардаг. “Од”-ууд амиа хорлодог. Үнэхээр олон жил тийм юман дунд явах ч бэрх шүү. Гэхдээ одоо яая гэхэв. Бас тэд таашаал авдаг зүйлээ хийх эрхтэй.
-Кибер орчинд хүний эрхийн асуудлыг бид нар орхичихоод байна. Олон жишээнүүд байгаа шүү дээ. Нэг компанийн захирал компаниа сурталчлаад ярилцлага өгчихсөн чинь ярилцлагынх нь доод талд чи тэдэн охинтой хүн шүү, болгоомжтой явж байгаарай гээд заналхийлчихсэн. Одоо тэр хүн бүтэн жил шахуу хамгаалалт авчихсан байгаа шүү дээ. Монголд тийм юм болж байна. Энэ чинь юуг хэлээд байна вэ гэхээр тэр аймшигт дайралтнаас хүн чинь айж байна шүү дээ. Одоо сүүлдээ хүн сайтад ярилцлага өгнө гэдэг нь өөрөө айдас болоод хувирчихсан. Бид нар энийг хөөцөлдөөд үгүй ээ, нухацтай сайн бодож үзээч ээ. Бодлогын хувьд энэ чинь болохгүй байна шүү дээ. Нийгмээ баллах гээд байна гэж зөндөө тайлбарласан. Би чинь хамгийн анх энэ ажлыг хийх гээд твиттэр болон сайтаар “алууллаа” шүү дээ. Албаар мэдээллийг буруу чиглүүлсэн нөхөд ч олон байсан. Үнэхээр сайтын эздүүд зөвшөөрөхгүй байгаа байхгүй юу.
-Зөвхөн comment үйлдвэрлэдэг ажил эрхэлдэг хүмүүс гэж байгаа шүү дээ. Амьдралын кайф нь болчихсондоо ч биш ажил нь боочихсон. Тусгай цалин авдаг.
-Би бол энд далд эдийн засаг байна л гэж харж байгаа.
-Сайт-д удаан саатах тусам ашиг нь их орж байдаг болж байна уу?
-Нэг үгээр хэлбэл Ц.Жадамбаагийн тухайшармэдээ тавиад тэр хүнийг хайруулын тавган дээр шараад илүү олон хүнд үзүүлэх нь өөрөө чухал. Яагаад чухал вэ гэхээр тэр хажуу талд нь байрлаж байгаа сурталчилгааг хүнд харуулах нь чухал байхгүй юу. Тэр буланд нь байгаа сурталчилгаа чинь мөнгө шүү дээ.
-Үнэндээ бол тухайн мэдээллийн хэрэгслийн эздийг, ажиллуулдаг хөлсний менежерүүдийг, хувьцаа эзэмшигчдийг нь хэн ч хараахгүй шүү дээ. Тодорхой хэмжээнд нийгмийн тайзан дээр гараад ирчихсэн хүнийг л хүн хараадаг байхгүй юу.
-Өнөөдөр бид өөрийн эрх ашиг, мөнгөний төлөө яваад сайхан амьдарч байж болно. Гэхдээ та биологийн насаараа нэг өдөр хөгширнө. Хөдөлмөрийн чадваргүй болно. Тэр үед таны бэлдэж байгаа хүүхэд, таны халаа чинь хэн болж хүмүүжих гээд байгаа юм бэ гэдгийг бид нар өөрөөсаа асуух ёстой байхгүй юу. Миний хүүхэд хэн болж хүмүүжих гээд байгаа юм. Би жишээлбэл хүүхдээ хараал хэлдэг, солиотой, гаж донтон болгомооргүй байна. Гэтэл би болгохгүй гээд хүмүүжүүлчихлээ ч гэсэн миний хүүхдийн найз нь тийм бол нэмэргүй байхгүй юу. Тэгэхээр өөрөө би энэ салбар дээр ажиллаж байгаа хүний хувьд нийгэм рүү зөв юмыг хийж өгмөөр байна шүү дээ. Маш энгийн логик нь энэ байна.
-Дэлхийд бол тогтчихсон жишигтэй л явдаг шүү дээ.
-Дэлхийд шийдчихсэн шү дээ энийг. Хөгжилтэй бүх орнууд энэ comment гэдэг зүйлийг ингэж явуулж болохгүй юм байна гээд шийдчихсэн аргачлал байгаа. Тэр аргачлалаар нь бид нар явъя гэтэл шууд улс төрийн гацаанд оруулсан л даа.
-Нөгөө талаар миний ярилцлагын уншигчид comment хааснаараа хасагдаагүй. Өнөөдрийн байдлаар ороод харахад Санжийн Баяр гэдэг хүнтэй хийсэн ярилцлага руу хоёр зуун хэдэн мянган хандалт орсон байна. Бусад нь зуун мянга гараад л явсан байх жишээтэй.
-Та үгээ зөв сонгохгүй бол мушгиад явчих байх шүү. Бид бол comment хаах тухай асуудал ерөөсөө тавиагүй. Ерөөсөө л зөв зохистой бичүүлэх тухай асуудал л яриад байгаа юм. Үндэслэлгүйгээр битгий доромжлооч ээ. Үзэл бодлоо илэрхийлэх чинь нээлттэй шүү дээ. Гагцхүү битгий ингэж доромжлооч ээ. Монголчуудаа энийгээ больчихооч ээ, муухай харагдаж байна. Тусгал нь хортой тусаад байна л гэж байгаа юм. Та одоо гудамжинд гараад хар л даа. Монголын залуучууд бие биетэйгээ инээж мэндлэхгүй байна шүү дээ. Сайн байна уу, өдрийг сайхан өнгөрүүлээрэй гэж хэлж сураагүй л байна. Баяртай гэж хэлж чадахгүй байна. Шинээр ажилд орж байгаа залуучууд “Сайхан амарсан уу, дарга аа. Өглөөний мэнд” гээд хэлчихэж чадахгүй байна. Энэ чинь бидний төлөвшүүлж байгаа нийгэм өөрөө буруу явж байгаагийн л илрэл байхгүй юу даа. Энийг бид нар удахгүй мэдэрнэ. Яагаад гээч, энэ хүмүүс төрд гарах цагт. Эдгээр хүмүүс шийдвэр гаргах цагт. Эдгээр хүмүүс нийгмийн харилцаанд орох үед бид нар мэдэрч эхлэнэ. Эхнээсээ ч зарим нэгэн дээр нь харагдаж байгаа.Зарим сайтууд бол бас ухамсартай хандаж байгаа. Үүнийг хэлэх ёстой.
-Одоо заналхийдэг, сүрдүүдэг нэлээн ноцтой юм руу орох гээд байна л даа.
-Тэрийг бол сайтууд ихэнхийг нь устгаж байгаа. Устгахгүй сайтууд бас байна. Тодорхой хугацааны дараа бид дүгнэлт хийгээд, үр дүн ийм байна гэж гаргаж үзүүлнэ. Бид ажиллахгүй биш ажиллаж байгаа.
-Сайтын тоо бол асар олон байдаг гэсэн. Гэхдээ уучлаарай, өөрийн авторгүй сайтууд руу уншигчид ордог юм уу?
-Ордог юм байна лээ. Яагаад гэхээр тэр шар мэдээ нь сонин байхгүй юу. Өнөөдөр бид хоёрын ярьж байгаа ярилцлагыг үзэхээс илүү тэнд нэг хүнийг бааранд тэгж бүжиглэсэн. Тэр тэрэнтэй унтсан. Тэр тэрнийг араар нь тавьжээ гэдэг мэдээ өөрөө нийгэмд үнэтэй байна шүү дээ.
-Яахав дээ оддыг бол бүгдийг нь мөшгинө шүү дээ. Дэлхийн сэтгүүл зүйн нэг том урсгал энэ зах зээл дээр явдаг. Зүгээр мэдээллээ яаж өнхрүүлж, яаж хийж вэ гэдэг талаас нь л би бол хардаг юм.
-Та мэргэжлийн нүдээр харна. Хэрэглэгчдийн дийлэнх тэгж харахгүй.
-Энэ бол шинэ ертөнц. Бид өөрсдөө ч хэрэглэгч болж бүрэн чадаагүй л явж байна.
-Шинэ тусмаа засаад явах нь чухал.
-Таны удирдлагад ямар ямар байгууллага байдгийг би сайн мэдэхгүй байна. Миний ойлгож байгаагаар агентлагийнх нь дарга нь та. Гэтэл таны хажуу талд яг зэрэгцээ “Харилцаа холбооны зохицуулах хороо” гэдэг байгууллага байдаг. Хэдэн залуучууд л тонгочоод байна уу гээд харахаар танай бүтэц маш тодорхойгүй, салангид бүтэц юм. Таны мэдэлд гэхэд төрийн мэдлийн тав, зургаан газрууд байна. Тэгсэн мөртлөө томилгоог нь та хийдэггүй юм билээ ?
-Төрийн өмчийн хороо, Ерөнхий сайд томилдог юм.
-Гэхдээ ядаж зөвшилцөнө биз дээ?
-Хуулийн дагуу зөвшилцөж санал авна. Гэхдээ Төрийн өмчийн хорооны хурлаар шийдвэрлэж байгаа. Энэ дээр нэг ийм процесс явдаг юм. Мэдээллийн технологи, шуудан харилцаа холбооны газар бол ямар нэгэн тендер хөтөлбөр хийдэг газар биш. Энэ бол тохируулагч агентлаг буюу хуучнаар бол бодлогын яам гэсэн үг. Бодлогын газар. Бид мэдээллийн технологи, шуудан харилцаа холбооны салбар яаж хөгжих вэ гэдэг эрх зүйн баримт бичиг болоод бодлогын цаасыг гаргадаг. Шууд хэлье. 2013 онд нэг ч тендерийг манай дээр явуулаагүй. Бүгдийг нь худалдан авах дээр шилжүүлээд зөвхөн бодлого дээрээ ажилласан. Бүтцийн хувьд манайхыгта сонирхоод асуугаад байна. Зохицуулах хороо гээд яг зэрэгцээ, ижил статустай байгууллага байгаа. Түрүүн би нэг жишээн дээр хэлсэн. Замын хөдөлгөөний дүрмийг манайх гаргадаг. Тэр дүрмийг амьдрал дээр хэрэгжүүлэх буюу тэр зохицуулалтыг нь Зохицуулах хороо хийдэг. Тусгай зөвшөөрлийг нь олгодог. Үнэ тарифыг нь тогтоож өгдөг. Тэгээд бүх радио давтамжийнх нь хуваарилалтыг нь хийж өгдөг. Харилцан нөлөөллийг нь зохицуулдаг. Тэр хүмүүсийг энэ салбарт зөв зүйтэй ажиллах бүх бодлогыг нь гаргаж өгдөг. Ийм зохицуулах байгууллага. За, төрийн өмчит компаниуд байж байгаа. Монголын цахилгаан холбоо ХК гэж байна. Энэ айл 90 жилийн түүхтэй. Таны аав, ээжийн ажиллаж байсан ууган салбар. Монгол шуудан компани гэж төрийн өмчит компани. Мэдээлэл холбооны сүлжээ компани. Мэдээлэл холбооны сүлжээ компани нь 2007 онд салж байгуулагдсан юм. Хуулийн дагуу үндсэн сүлжээ, үйлчилгээ эрхлэгч гэж хоёр тусад нь салгасантай холбоотой. Үндсэн сүлжээ нь бол Монгол улсын бүх аймаг, суманд хүрч буй шилэн кабель. Энэ шилэн кабелийг Мэдээлэл холбооны сүлжээ компани эзэмшдэг.Дээрээс нь Үндэсний дата төв гэж байгаа. За, Үндэсний дата төв нь Монгол улсын төрийн мэдээллийн хар хайрцаг гэж ойлгох юм уу даа. Бүх төрлийн мэдээллийг дата хэлбэрээр хадгалж байдаг. Одоо бол Өгөгдлийн төв болгон өөрчилчихсөн. Цахим засаглалын хамгийн гол суурь энэ байгууллага дээр тогтож байна. За мөн IT Park гээд байж байна. Энэ нь мэдээллийн технологийн салбарын програм хангамжийн компаниудыг бойжуулдаг, өсгөн дэмждэг, тэдгээр компаниудыг зах зээлд нэвтрэхэд туслалцаа үзүүлдэг. Бүтээгдэхүүнийг нь гаргахад анхны туслалцаа үзүүлдэг гол цөм болж хөгжлийнх нь төв болж анх байгуулагдсан. Одоо л тэр утга руугаа ажиллах гээд явж байна. Тэгээд Радио телевизийн сүлжээ. Улсын төсөвт үйлдвэрийн газар. Энэ нь бид нарын өдөр тутам сонсдог радио, орой болгон үздэг телевиз байна шүү дээ. Тэрний чинь дахин дамжуулалтыг хариуцдаг. Энэ орбитын станц гээд байдаг. Монгол телевизийн хажууд том антенн байгаа биз дээ. Тэрнийг чинь мэддэг. Аймаг болгон дээр байдаг бүх дахин дамжуулалтын станцуудыг хариуцаж байдаг ийм газар байж байгаа. Ингээд чиглэл чиглэлээр хуваагдчихсан ийм байгууллагууд ажиллаж байгаа. Радио телевизийн сүлжээ, Дата төв, IT Park-ийн томилгоо нь манайхаас явж байгаа. Бусад Төрийн өмчит компаниудын томилгоо нь Төрийн өмчийн хорооноос, Харилцаа холбооны зохицуулах хороо бол Ерөнхий сайд томилдог юм. Ийм бүтэцтэй ажиллаж байгаа. Ер нь бол нүсэр шүү. Цаашаа хувийн компаниуд гээд явчих юм бол Мобиком, Жи Мобайл, Скайтел, Юнител гээд үүрэн операторууд ороод ирчихэж байгаа юм. Тэр бүх байгууллагуудын бодлогыг зангидаж байна. Дээрээс нь бүх интелсат буюу хиймэл дагуулын чиглэлийн компаниуд байна. Кабелийн компаниуд, шилэн кабель угсардаг бүх төрлийн компаниуд зөвхөн манай дээр бодлогын зохицуулалт хийлгэж байгаа. Бусад улс орнуудад бол яам байдаг байхгүй юу. Агентлагт нэг л сул тал байгаа. Энэ нь гарч байгаа эрх зүйн актийг үл ойшоодогтой холбоотой.
-Үүрэн телефоны зарим компаниудын хууль бус ажиллагаа хэрээс хэтэрлээ. Жишээ нь, мобиком. Төлбөр дээр давхар тоолуур л эргүүлээд байдаг. Саяхан нэг уншигчийн маань утсан дээр бөөн давхар төлбөр гарчээ. Очоод хэл үг хийтэл та ухаалаг гар утасны лизингтэй байна гэж. Би ямар ч лизинг байхгүй. Юу болж байна вэ, таминь ээ гээд явсан байна. Өөр хүний лизингийн тооцоог хаа хамаагүй хүнээс аваад явж байсан нь илэрсэн. Ийм шимэгч компаниудыг хянах механизм байна уу. Уучлаарай, шимэгч гэдэг үгийг хэрэглэчихлээ.
-Бид ч гэсэн тэгж нэрлэж байгаа. /Инээв/
-Хэрэглэгчдээ дээрэмдээд зогсохгүй дуучдын хөдөлмөрийг ч завшдаг юм биш үү?
-Дэлхий нийтийн чиг хандлага суурин холбооны хэрэглэгчийн тоо эрс буурч байгаа. Үүнээсээ хамаараад хөдөлгөөнт холбоо буюу операторуудын хэрэглээ маш их өсч ирсэн. Манайд бол ний нуугүй хэлэхэд дэндүү олон оператор ажиллаж байгаа. Одоо монополь гэж яриад байгаа Мобикомын хувьд 1995 онд орж ирсэн. Орж ирэхдээ маш их хөнгөлөлттэй нөхцлийн гэрээтэй орж ирсэн байдаг. Мэдээж гадны хөрөнгө оруулалтыг бид нар ямар нэгэн байдлаар буруушаах утгагүй. Яагаад вэ гэхээр тэртээ тэргүй бид хууль эрх зүйн орчноо бүрдүүлээд, зах зээлээ олон улсад нээлттэй болгочихсон учраас энэ дээр чиний миний гэж ярихаасаа илүү хийж байгаа бодлогынх нь тухай ярих нь зөв болчихоод байгаа юм. Өнөөдөр гар утас хэрэглэгчийн тоо Монгол улсад маш өндөр явж байна. 3.525.678хэрэглэгч бараг байна. Гар утас идэвхтэй хэрэглэгч. Энэнийг нь аваад үзэхээр нэг хэрэглэгч дунджаар 1-2 гар утас бариад байна гэсэн үг. Нас биенд хүрчихсэн хүн гэж тооцохлоор шүү дээ. Нэг хүн дээр хичнээн дугаар явж байна. Энэ бүхний чинь ард өөрөө эдийн засаг явж байгаа. Таны асууж байгаа асуулт сүүлийн үед их гарч байгаа. Миний хэрэглээнээс хамаарсан төлбөр гарахгүй байна гэдэг чинь тухайн компанийн биллингийн системийн асуудал ямар байна гэдэг дээр асуудал үүсч байгаа юм. Тэгээд энэ дээр бид шалгалтуудыг хийгээд явж байна. Хараахан дүгнэлт нь гараагүй байна.
-Манай Монголчуудын дунд нэг ийм үг байдаг. “Зуун ямаанд жаран ухна” гэж. Ер нь манай хэмжээ, даац маань ханачихаад байгаа юм биш үү?
-Бид бол тавдахь операторыг ямар ч байсан энэ Засгийн газрын үед лав оруулж ирэхгүй. Үүнд итгэлтэй байж болно. Тавдахь оператор орж ирэх юм бол энэ салбар үндсэндээ нурна. Харилцаа холбооны энэ хэсэг үндсэндээ дампуурна.
-Танайд “Монгол шуудан” компани энэ тэр байх ямар хэрэг байдаг юм бэ. Менежментээр бараг хувьчилчихмаар харагддаг юм. Эд нарын улсад өгдөг татвар гэж хэр юм байх вэ?
-“Монгол Шуудан” компанийн шуудангийн үйлчилгээ бүх нийтэд хүрэх ёстой. Ер нь бол харилцаа холбооны үйлчилгээ иргэн бүрт хүрэх ёстой шүү дээ. Тэр утгаараа өнгөрсөн түүхэнд Шуудан компанийн гүйцэтгэсэн үүрэг маш их. Одоо бол харьцангуй мэдээллийн технологи хөгжөөд жишээ нь захиа явуулах тухай ойлголт бол өөр болчихлоо шүү дээ. Тэрнээсээ хамаараад хүмүүс шууданг байхгүй болчихсон мэтээр ойлгоод байгаа юм. Гэтэл орчин үед шуудан маань буцаад хэрэгцээнд орж эхэлж байна. Яагаад хэрэгцээнд орж байна вэ гэхээр жишээ нь E худалдаа. Бид нар 12 сард нийтийнтүлхүүрийндэд бүтэц буюу PKI-ыг ашиглалтанд оруулаад ирэхээр Дорнод аймагт сууж байгаа Жадамбаа интернэтээр Их дэлгүүрээс юм худалдаж авлаа гэж бодъё л доо. Гэтэл түүний хүргэлтийг Шуудан компани л хийх байхгүй юу. Тэгэхээр шуудан дахиад орчин үеийнхээ хөгжлийг дагаад босч ирж байна гэсэн үг.
-Гоё л мэдээ байна.
-Ерөнхий сайд өөрийн багцаас 2013 онд 1.9 тэрбум төгрөг хуваарилж ухаалаг шуудангийн төсөл амжилттай хэрэгжиж дуусах гэж байна. Ухаалаг шуудан гээд. Улаанбаатар хотын 20 цэг дээр бүх нийтээр ашиглагддаг хайрцгуудыг суурилуулах юм. Нэг цэг дээр 50 орчим нүд байх юм. Тэр нүд нь өөрөө том алимны хайрцаг хийх боломжтой, жижигхэн захиа хийх боломжтой. Зузаахан сонин хийчих ч юм уу боломжтой өөр өөр олон төрлийн хүндтэй гэсэн үг. Тэгээд тэрийгээ нийтээрээ ашиглах юм. Таны гар утсанд, таны хамгийн ойрхон байгаа цэгт тэдэн номерын кодоор илгээмж ирлээ та очоод авна уу гэхэд та очоод кодоо хийгээд онгойлгож аваад хаачихна.
-Амьдралын бас нэг гоё соёлын хэсэг л дээ. Дэмжих ёстой төсөл бололтой.
-Маш тодорхой соёл. Тэгээд “Үндэсний шуудан” гэдэг сонинг захиалангуут иргэн Д шуудангийн хайрцаггүй байлаа гэхэд таны хамгийн ойрхон цэг дээр аваачаад л буулгачихна. Та тэндээс очоод шуудангаа авчихна. Одоо яг тэр ирээдүй рүүгээ явж байгаа учраас Монгол шуудан гэдэг компанийн ирээдүйг огт өөрөөр харах цаг болчихоод байна. Шуудангийн шинэ үе эхэлж байгаа. Бид нар стратегийнхаа 7 зорилтын долоо дахь зорилт болгоод үндсэндээ оноос өмнө хэрэгжүүлэлтийг нь дуусгах гээд явж байгаа. Он гараад энэ ухаалаг шуудангийн хайрцагнууд нээгдээд эхэлчихнэ. Одоо тэрнийх нь хүргэлтийн машин, GPS систем гээд бүх дэд бүтцүүд үндсэндээ хийгдээд дуусч байна.
-Захиа, шуудан, зам гэсэн сэдвүүд бичихэд гоё сэдвүүд. Ер нь бүгдээрээ гоё ойлголтууд. Танай төсөлд амжилт хүсэх ёстой юм байна.
-Тийм, бид нарын аав, ээж, эмээ, өвөө нарын залуу насны дурсамж нь шуудан дээр л байсан шүү дээ. Захиа бичих, хариу хүлээх, шуудан ирэх очих, явах. Шуудангаар хүлээж байсан хүн ирэх гээд л.
-Одоо хөдөө сум руу аймгийн төвөөс ГАЗ-53 гэдэг машин шуудан өгдөг хэвээрээ юу, больсон уу?
-Тэр процесс явдгаараа явж байгаа. Яг л хэвээрээ явж байгаа. Гэхдээ мэдээж 53 машин одоо бол байхгүй бүгд шинэчлэгдсэн, хэлбэр нь бол байгаа. Одоо Улаанбаатар хот руу Архангайгаас аав нь хүүдээ замын машинд дайгаад мах явуулах биш Монгол шуудан компани дээр аваачаад өгчихөд хүүгийнх нь байрны хамгийн ойрхон цэг дээр л хүргээд өгчих болж байгаа. Одоо манайх шиг хаягжуулалт нь бүрэн хийгдэж дуусаагүй байгаа, хийгдэх гээд явж байгаа шатандаа явж байгаа оронд бол олон улсаас шийдчихсэн гарц нь бол энэ.
-Бага байхад сумын холбоод нэг нэг кабинтай, хүмүүс залгагчийг дуудахаар ороод л ярьдаг байсан. Төв шууданч гэсэн кабинуудтай. Одоо алга болсон уу?
-Одоо бол багассан. Цахилгаан холбоо компанийн суурин утас гэж байсан даа. Одоо багасаад үндсэндээ интернэт хэрэглээ рүүгээ яваад орчихсон. Тийм болохоор сумаар дамжиж ярьдаг яриа бол байхгүй болсон.
-Тэгэхээр сумын холбооны байшингууд хэрэггүй болсон гэсэн үг үү?
-Сумын холбооны газрууд маш цөөхөн хүнтэй болсон.
-Үндсэндээ нэг нэг хүнтэй газрууд болж хувирсан байна лээ.
-Одоо манай салбарын бас нэг эмзэг цэг энэ болж байгаа юм. Гэхдээ бид энэ дээр жаахан өөрчлөлт хийх гээд ажиллаж байна. Үндсэндээ ямар чиглэл рүүгээ орж байна вэ гэхээр тэнд интернэт кафе ажиллаж байна. Шилэн кабель орчихсон. Дээрээс нь энэ Мэдээлэл холбооны сүлжээ компанийн төхөөрөмжүүд байрлаж байна. Радио телевизийн дахин дамжуулахын төхөөрөмжүүд байрлаж байна. Тэд нарын тогтвортой үйл ажиллагааг хангаж байна. Мөн адил операторуудын тоног төхөөрөмжүүд байрлаж байгаа. Үндсэндээ тэр байшинд нөгөө гол дэд бүтэц маань байрлаж байгаа юм.
-Одоо ингээд харахад танайх чинь аймаар том сүлжээ байна шүү. Сум болгонд холбооны бүх түүхийг шингээчихсэн байшин байна. Их өмчтэй газар байна.
-Өмчтэй, өмчтэй. Гэхдээ тэр нь агентлагийнх биш. Хувь төрийн өмчит компаниудын нэр дээрээ харъяалагдаж явдаг. Үндсэндээ суманд гурван төрлийн хүн байна. Шуудангийн, цахилгаан холбооны, мэдээлэл холбооны сүлжээ компанийн хүн байна. Гурван төрлийн хүн ажиллаж байна. Тэр гурав гурвуулаа чиглэл чиглэлдээ үүрэг гүйцэтгэж байгаа юм.
-Уулан дээр байдаг радио релейний станцууд байгаа юу. Таниас баахан юм нэхээд л байнаа даа.
-Радио релейнүүд байгаа байгаа.
-Бас л нэг нэг айл манах төдий байдаг болчихсон юм биш үү?
-Радио релейнүүд дээр сүүлийн үед бол айлууд байхаа больсон. Тусгай хамгаалалттай, нарны зайгаар болон дэд бүтэцтэй газрууд цахилгаанаар цэнэглээд тэндээ үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Ухаалаг хэлбэр лүүгээ орчихсон гэсэн үг. Телевизийн том релейнүүд байдаг ш дээ. Тэрэн дээр чинь бол айлууд байдаг.
-Түрүүн хоёулаа ярьж байсан. Хүмүүсийн бас нэг хараад байгаа цонх болохоор хэт залуу харагдаад, хэт амжилттай харагдаад л, хурдан харагдаад л байгаа юм биш үү гэж. Тэгэхээр Ардчилсан намд Жадамбаа гээд ийм залуу орж ирсээр чамгүй олон жил болчихож. Тэр үед залуу хүн танай нам руу ирж харагддаггүй шахам байсан. Таныг жаахан хувийн талаас нь сонирхмоор байна.
-2008 онд Оогий ах чи Ардчилсан намд ажиллах уу гэж санал тавьсан юм. Тэгээд Алтанхуяг дарга намайг нэг өдөр дууддаг байхгүй юу. Чи нэг хүрээд ирээч гээд. Тэгээд очоод их сонирхолтой юм ярьсан юмаа. Улс төрийн тухай, намын тухай. Тэгээд надад нэг үг хэлж байсан юм. Ардчилсан намын нарийн бичгийн даргын ажил гэдэг чинь Жадамбаа их том ажил шүү дээ. Тэгээд улс төрийн бодлогын хэлтсийн дарга гэдэг чинь бүр том. Гэхдээ чи бодлого хийнэ гэж юу байхав дээ. Тэрийг чинь ҮЗХ хийчихдэг юм. Гарч ирсэн бодлогыг нь хэрэгжүүлэх асуудал л юм байгаа юм. Чи сайн бод. Ер нь залуу хүний хувьд эрсдэл өндөртэй ч их том ажил гээд. Тэгээд би гэртээ хариад бодсон. Нэг оройжингоо бодсон. Би ч яахав бүх юмаа л ээжтэйгээ зөвлөдөг юм чинь. Тэгээд ээжтэй зөвлөсөн чинь манай ээж тэрүүхэн тэндээ их ламддаг юм. Өө, чамайг хүнд үзүүлсэн чинь өөрийнхөөрөө л яв гэж байна лээ гэж. Одоо их сайн санадаг юм. Яг энэ төв замын уулзвар гарч ирээд хойшоо даргатай уулзах гээд явж байхдаа гэнэт бодсон байхгүй юу. Үгүй ээ, хүн надад санал тавьж байна. Тэр хүн надад итгэж байгаа бол зүтгэлээр л хариулъя. Тийм учраас ажиллъя. Тэгээд очоод за, дарга аа та итгэж байгаа бол би чадахаараа зүтгэнэ. Би чадахаараа ажиллаад үзье гээд. Тэгээд орж ирээд л памперстай хүүхэд ирлээ гэж “Сэрүүлэг” сонинд бичүүлж байлаа. Аргагүй дээ би тэр үед дөнгөж 25 настай. Ардчилсан намын нарийн бичгийн дарга болсон. Улс төрийн гэдэг тухай ойлголт ч байхгүй. Тэгээд ороод явчихсан. Дөрвөн жил ажилласан. Шантрах үе зөндөө л байсан. Би ер нь зөв юм хийсэн үү, буруу юм хийсэн үү. Яагаад ингэж муу хэлүүлэн барин, басуулан баринявж байна вэ гэж. Гэхдээ аягүй сайн багтай ажилласан. 2012 оны сонгууль хүртэл бид нар их сайн ажилласан юм болов уу гэж хардаг юм. Мэдээж ард түмэн маань үнэхээр дэмжсэн. Тэгээд дараа нь агентлагийн дарга болсон. Агентлагийн дарга болоход дахиад л бас гал ирсэн л дээ. Үгүй ээ, энэ Ц.Жадамбаа чинь юун залуу хүрээд ирэв, мэргэжлийн бус хуульч нөхөр. Энэ технологийн салбарыг авч явж чадахгүй ш дээ. Ойлгох ч үгүй ш дээ, мэдэх ч үгүй ш дээ гээд дахиад л эхэлсэн. Одоо эргээд харахад жил болчихсон байна. Жилийн хугацаанд ямар ч байсан бардам хэлж болох хуруу дарам ажлуудыг бид нар хийж чадсан. Ямар ч байсан бид нарын стратегийн гэж нэрлээд байгаа ойрын дөрвөн жилийн хугацааны гол бодлогынхоо зорилтыг тавьж чадлаа. Гол гол ажлынхаа ерөнхийдөө ард нь гарчихлаа. Одоо 12 сараас эхлээд бид нэлээд олон төслүүдийнхээ нээлтийг хийх гэж байна. Салбарынхаа бодлогыг тодорхойлсон учраас тэрэн дээр тулгуурласан гол гол суурь ойлголтоо сайн тавьж авлаа. Гагцхүү хүнд хийж байгаа юмаа хүргэнэ гэж ярьдаг шүү дээ. PR гэж хэлэх байх. Энэ зүйл маань л жаахан дутмаг байсан байж магадгүй. Хийж байгаа юмаа ярьж сурталчилдаггүй болохоор дотоод мөн чанарыг нь хүмүүс сайн гүйцэд ойлгодоггүй юм шиг байгаа юм. Яагаад төрийн түгжрэлгүй үйлчилгээ гэж нэрлээд, яагаад мод зурчихаад яриад байгаа юм гэнгүүт тэрэн дээр тайлбарлангуут, аан ийм учиртай юм байна ш дээ. Яагаад хиймэл дагуул хөөргөнө гээд яриад байгааг тайлбарлангуут ийм учиртай юм байна ш дээ гээд ярьж байгаа юм. Тэгэхээр ажлаа яриагүйгээс болоод, энэ болгоныг хүмүүст тайлбарлаж байгаагүйгээс болоод Ц.Жадамбаа гэдэг нэг залуу өнгөц харагдаад байдаг байх. Нөгөө талаас түрүүний та бид хоёрын хамгийн эхэнд ярьж байсан энэ social ертөнцийн хадуурал гэж би ярих гээд байгаа юм. Ц.Жадамбаа гэдэг хүнийг хэзээ ч надтай гар барьж үзээгүй, хэзээ ч яриагүй байж магадгүй миний залуу насаарминьдүгнээд байх шиг байна. Гаднаас нь хүнийг манайхан их дүгнэх юм.
-Та бол жишээ нь тийм баян харагдахгүй байна. Аймаар баян залуучуудтай зөндөө л уулздаг юм. Шууд хоёр өрөө байр гарандаа зүүчихсэн урдаас ширээ тогшоод сууж байдаг залуучууд их байдаг.
-Би бол байдаг л бусдын адил хүн шүү дээ. Тэртээ тэргүй миний авч байгаа цалин ойлгомжтой. Тэгэхээр үүнээсээ давна гэдэг бол ёстой нөгөө авилгалыг нь л авна гэсэн үг биз дээ. Би бол зарчмын хувьд энэ салбар дээр анхнаасаа л нэг зүйл дээр тууштай хэлж байгаа. Нэгдүгээрт, хууль бус зүйл байж болохгүй. Хоёрдугаарт, хэрвээ чи маш сайн ажилласан бол чиний хөдөлмөр шударгаар үнэлэгдэх ёстой гэж. Намд байхдаа би намын эрх ашгийг их хамгаалж ярьдаг байсан. Одоо төрд ороод ирсэн зовлон нэгтэй болсон чинь төрийн тухай л их ярьж эхэлж байна л даа. Яагаад гэхээр энэ төрийн албан хаагч гэдэг хүмүүсийг нийгэмд маш их буруугаар тайлбарлаж ойлгуулж байгаагаас болоод нэг үхрийн эвэр доргиход, мянган үхрийн эвэр доргидог шиг төрийн албан хаагчдын нэр хүнд газар уначихсан байна. Энэ хүмүүс асар их ажлыг нугалж байна. Өөр дээрээ дааж давашгүй их ачааг авч байна. Тэгээд тэр хүмүүсийн авч байгаа цалин хамгийн наад талын нийгэмд үнэлэгдэж байгаа үнэлэмж нь гэхэд дэндүү бага байна. Яагаад бий болгочихсон юм бэ гэхээр өгч байгаа мессеж нь дандаа буруу явсаар байгаад ийм болгочихсон.
-Муусайн гаальчид, муусайн эмч нар, муусайн багш нар гээд л амны уншлага болчихсон нь үнэн л дээ.
-Тийм шүү дээ. Хэрвээ энэ хүмүүс байгаагүй бол хэн төрд ажиллах юм бэ. Хүмүүс цагдааг муу хэлээд л байдаг. Тэгвэл чи тэрний оронд цагдаа хий гэхээр хийхгүй л байгаа биз дээ. Заримдаа надад анх тэр сэтгэгдлээр нүдүүлж байхад бас бодогдож байсан шүү. Яагаад энэ суудал ийм үнэ цэнэтэй, яагаад би сэтгэл зүйгээрээ ингэж хохирч байх ёстой юм бэ гэж. Энийг нь өгөөд сайхан тайван амьдрах юмсан гэсэн бодол хүртэл төрж байсан. Гэхдээ маргааш нь босч ирээд бас шар хөдлөөд би бас яагаад тэгвэл сайн ажиллаад өөрийгөө харуулж болохгүй гэж бодож байсан.
-Үнэндээ хүн өөрөө гайхалтай хурдан шинэчлэгдэж байх ёстой цаг үед бид амьдарч эхэллээ. Аль ч салбар. Тэр дундаа танайх. Тэгэхээр залуучуудаа сургах, дэлхийн хурдтай хамт л хүнээ явуулж бэлтгэх ийм талын бодлогуудыг хэр хийж байна вэ?
-Тэрийг маш их хийж байна. Би бүр стратегийн зорилт дотроо хүний нөөцийн бодлогыг зориуд оруулсан. Маш олон залуучууд гадаадад сурч байгаа. Гэхдээ энэ дээр нэг хэцүү юм байгаа. Залуучууд эргэж ирэхгүй байна.
-Хатуу гэрээ хийх ёстой шүү дээ. Тийм эх орондоо хайргүй байж болохгүй биз дээ?
-Олон улсын байгууллагын шугамаар явдаг учраас тэрэн дээр хатуурхаад гэрээ хийгээд байх нөхцлүүд байгаагүй. Өмнө нь ч хийгдэж байгаагүй юм байна лээ.
-Цэвэр ёс суртахуунд нь л найдах уу?
-Өнгөрсөн онд явсан бүх залуучуудтай би гэрээ хийсэн. Заавал чи эргэж ирж ажиллана шүү. Яагаад гэвэл чи МУ-ын нэрээр, энэ байгууллагын нэрээр явсан нь үнэн юм чинь буцаж ирээд ажиллах ёстой шүү гэж хатуу хэлж байгаа.
-Чи залуу юм байна, тэр залуу юм байна. Тэр ч дээ гэсэн анхны үнэлэмж маш их тэвчээр сорьдог. Салбарууд анх хүлээж авахдаа залуу хүнтэй ерөөсөө тийм л өнгөөр гар барих гээд байдаг. Энэ басалттай хэр нүүр тулж байна?
-Тэр басалттай ер нь өдөр болгон тулдаг байхаа. Яагаад вэ гэхээр анх намд томилогдсоноос хойш л ер нь тулж байна. Анх бизнес хийж байхад ч гэсэн хүмүүс Жадамбаа гуайтай уулзъя гэж орж ирдэг байсан. Өө, та байсан юм уу. Өө, өөрөө байсан юм уу гээд тэгээд гарахдаа чи хөгшөөн болоод гардаг. Ер нь бол би өөрөө энгийн зан төрхтэй хүн учраас тэрийг нь ч хүлээн зөвшөөрдөг. Байгууллага удирдаж байгаа хүнийг настай байх ёстой гэдэг ойлголт бий. Бас нөгөө талаас тэр хүн настай гэдэг нь туршлагатай гэсэн үг. Туршлагатай гэдэг нь тэр юмыг буруу хийхгүй гэсэн үг. Буруу юм хийхгүй гэдэг чинь зөв зүйл рүү явах ёстой гэсэн санаа шүү дээ. Яагаад залуу гээд гоочлоод байгаагийн цаана үнэхээр чи зөв шийдвэр гаргаж чадах уу, үнэхээр чи зөв юм хийж чадах уу, энэ салбарыг чи авч явж чадах уу гэдэг асуулт л байна гэсэн үг. Тийм учраас одоо энэ хувь хүн талаасаа би нэг юмыг ойлгодог юм. Энэ бол суралцах даалгавар. Нөгөө талдаа залуу гэдгээрээ надад алдах эрх байхгүй. Залуу гэдэг нь алдаж болно гэсэн үг биш. Харин ч өдөр тутам бодож хийж байгаа үйлдэлдээ илүү их дүгнэлт хийх ёстой. Тэр утгаараа өнөөдөр миний гаргаж байгаа бүх шийдвэрийг би ганцаараа гаргадаггүй. Заавал багаараа ярилцдаг.
-Таны удам судар, нутаг ус, аав ээж, өссөн гэр бүл, одоо өөрийн чинь байгуулсан Жадамбаагийнх гэдэг айлыг хүртэл товчхон мэдээлэл өгөөч.
-Миний уугуул нутаг Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сум. Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх суман дотроо Цагаан Өвгөнийх гэдэг айлынхан. Би чинь ээжийнхээ ааваар овоглодог юм шүү дээ. Цагаан-Өвгөний гэж. Манайхнаас олонд танигдсан, ард түмэн сайн мэддэг хүн гэх юм бол Одь гэж лам өвгөн байсан даа. Эмзүйч өвгөн байсан юм. Тэр хүний л үр ач.
-Одь гэж үнэхээр алдартай хүн байсан юм билээ. Уламжлалт анагаах ухаандаа өндөр нэр хүндтэй. Тэр хүн мөн биз дээ?
-Тийм, одоо сүүлд Баатар гээд шавь нь гавъяат эмч болчихсон. Манайхан дандаа эмч нар байдаг юм. Одоо Дорноговийн дотрын эмч Алтанцэцэг гээд миний эгч байж байна. Сувилагчаас авахуулаад бүгд байж байна. Хүүхдүүд нь бүгд эмч нар. Би л ганцаараа тэс хөндлөн яваа өвөөгийн хүүхэд дээ.
-Танай энэ Одь гэж өвөө чинь саяхан болтол амьд сэрүүн байсан байх аа?
-Саяханыг хүртэл байсан.
-Тэгээд шавь нь танай өвөгийн нэрийг оролцуулсан эмнэлэг нээсэн байх нь.
-Тийм байх. Би тэрийг нь сайн мэддэггүй юмаа. Бодвол сайн хүний үргэлжлэл учраас аваад явдаг л байх. Би таныг нэгэнт хөндсөн учраас л ярьж байгаа юм.
-Өөрийг тань Хэнтийнх гэж сонсч байсан санагдах юм.
-Хэнтийн Бор-Өндөрт би нэгдүгээр ангиасаа аравдугаар анги хүртлээ сурсан юм. Миний ээж Гансүх гээд хүн байдаг. Одоо Бор-Өндөрт физик, математикийн багш хийдэг. Одоо хүртэл тэнд ажиллаж амьдарч байгаа. 25 жил тэнд ажиллаж амьдарч байна. Үндсэндээ тэнд ээжтэйгээ нэгдүгээр ангиасаа аравдугаар анги хүртлээ амьдарсан. Тэгэхээр чинь хоёр нутагтан болчихно биз дээ. Уугуул нутаг Дорноговь аймаг суугуул нь Бор-Өндөр гэсэн үг. Одоо би Төмөр замд амьдарч байна. Эхнэр хоёр хүүхдийн хамт. Манай эхнэр Завхан гаралтай Дарханы бүсгүй бий. Үндсэндээ Улаанбаатар хотод өсч торнисон. Хүү одоо гуравдугаар ангид сурч байна. Охин 4 настай.
-Та хаана төгссөн бэ?
-Би Их засаг Их сургуулийг эрх зүйч мэргэжлээр төгссөн. Дараа нь магистрт орж суралцаад бас Их засагтаа хамгаалсан. Бас нэг хувийн жижигхэн бардамналтай. Өнөөдөр хувийн их дээд сургуулиудаас манлайлагч төвшинд очсон, менежмент болон сургалтаараа сайн явж байгаа нь Их засаг сургууль байдаг. Тэр олон мянган оюутнууд дундаас чадлаараа хичээгээд энд явж байгаагаараа бахархдаг л юм.
Бидний эхний уулзалт ийнхүү өндөрлөв. Ямартай ч түүний тухай ойлголттой болсон гэдэгт найднам.
