Долоо, наймдугаар сарын зааг дээр шуугиулсан экс ерөнхийлөгч Н.Энхбаярын шүүх хурлыг TV9 телевиз “Шуурхай мэдээ” гэж нэрлэж байгаад гурван өдрийн турш бүх орон даяар шууд дамжууллаа. Өдөр бүр өглөөнөөс орой хүртэл арваад цаг үргэлжилж, шүүхийн шийдвэр гарсны дараа хаврын баривчилгааны бичлэг, шөнө дунд МАХН-ын хэвлэлийн хурал, дараа нь экс тэргүүн хатагтай Цолмонгийн мэдэгдэл (...Миний өвөг эцэг манжийн хааны өмнө өлсгөлөн бартай тэмцээд боож алаад арьсыг нь аваад нутаг буцсан ... Би нөхрийнхөө оронд суумаар байна... Соёмбо-Эрдэнэ гэж боловсролгүй .. Энэ бүхний цаана цэвэр Элбэгдорж байгааг хариуцлагатайгаар мэдэгдэж байна... Цэвэр монгол хүн бол өрөвч... Манай нөхөрт хор өгсөн мэдээлэл ирсэн, Элбэгдоржид Баяр өгсөн байх... Сагсайгийн байж байгааг нь ээ... Сагсай дээд зэргээр эвдэрсэн хүн байна лээ ... 2009 онд Ерөнхийлөгчийн сэнтийг хулгайгаар авсан... Баяртайгаа нийлээд том луйвар хийсэн...), араас нь дөнгөж дууссан шүүх хурлын бичлэгийг маргааш үд өнгөртөл давтаж төгсгөлд нь Мэл Гибсоны “Эх оронч” киногоор энэхүү реалити шоу сая нэг түр завсарлав. Лондонгийн олимп, Н.Түвшинбаярын ялалт, ялагдлын мэдээ зүгээр нэг хачир байсан юм.

Урьд нь манайд шүүх хурлыг ингэж эхний мөчөөс дуусан дуустал шууд бөгөөд бүрэн дамжуулсан удаагүй. Цаг төр бага сага өөрчлөгдөж шүүх засаг овоо нээлттэй болж эхэлсний нотолгоо. Уржнан шүүхийн бүх шийдвэрийг вэб сайтад тавиулна гэхээр нь итгээгүй, харин үнэхээр тэгснийг нүдээр үзэж байж итгэж билээ. Одоо анхны бүрэн нээлттэй энэ шүүх хурал. Монголд мянга мянган сэжигтэн, тэр тусмаа хохирогчид ингэж илэн далангуй шүүлгэхийг хүсэх байх. Харамсалтай нь зөвхөн хувьдаа телевизтэй том хүн үүнийг чадахыг бид харлаа. Бүгд тэгш эрхтэй ч зарим нь илүү тэгш эрхтэй гэж энэ. Бас зөвхөн хувьдаа улс төрийн намтай хүн монголын №1 үйл явдал болгож чадав. МАХН, МҮАН-ын “Шударга ёс” эвслийнхэн даргынхаа нүдэнд харагдаж бүртгүүлэхийн тулд тэнд очиж сууснаас УИХ-ын чуулган таг гацаж монголын төр тэр чигээрээ шүүх хурлыг үзэж саатлаа.



Шүүх хурлыг дамжуулна гэдэг бол хуулийн хичээл, боловсрол. Урьд нь бид ийм хичээлийг зөвхөн Холливудын киногоор заалгасаар өдий хүрлээ. Америк цагдаа машиныхаа капотон дээр хэн нэгийг дарж гарт нь гав зүүх зуураа “Та үг дуугарахгүй байж болно. Таны хэлсэн үг өөрийн чинь эсрэг ашиглагдаж болно” гэхээс эхлээд “Та өмгөөлөгч авч болно, хэрвээ авах мөнгө байхгүй бол танд үнэ төлбөргүй өмгөөлөгч гаргаж өгнө”, “Би өмгөөлөгчгүйгээр мэдүүлэг өгөхгүй” гээд энэ бүх мэдлэг зөвхөн америк киноноос. Шүүх хурал дээр яаж мэтгэлцдэгийг бас л америк киноноос мэдсэн. Бүр 90-ээд оны ДОХ туссан залуу (Том Хэнкс)-гийн эрхийг хамгаалдаг “Филадельфи”, садар самууны “Хастлер” сэтгүүлийн эзнийг шүүсэн “Ард иргэд Ларри Флинтийн эсрэг”, Пирс Броснан, Джулианна Мур нар гэр бүл салалтын хэргийн өмгөөлөгчид тоглосон саяхны "Laws of Attraction" гээд тэр чигээрээ шүүх хурлын кинонууд байна. Гэмт хэрэгтэн, мафийг шүүдэг хичнээн кино бид хэдэн зуугаар нь үзсэн байх. Тангарагтны буюу хөндлөнгийн шүүгчдын дотоод тэмцлийг харуулсан оросын Сергей Михалковын “Арван хоёр” (америкийн тавиад оны “Хилэгнэсэн арван хоёр эр”-ийн сэдвээр хийсэн) гэж кино бий. Саяын шүүх хуралд иргэний гурван төлөөлөгч суусныг хамгийн сүүлд нэг нь босч буруутай, буруугүй гэсэн хэдэн өгүүлбэр түгдрэн байж хэлэхэд нөгөө нь өөр саналтайгаа хэлж TV9-ын Энхбаяр хулгайлаагүй, яагаад гэвэл шударга сайн телевиз гэж уншихад мэдсэн юм. Гадаад кинон дээр бол өмгөөлөгч нар тэднийг итгүүлэх гэж ямар уран цэцэн аашилдгийг санав. Сэтгүүлч До.Чулуунбаатар манайд Court Channel гараасай гэсэн маш зөв санаа дэвшүүлсэн. Нээрээ ганц хурал, нэг олимпийг 10 телевиз ижилхэн харуулахын оронд төрөлжих цаг болсон. Тэгсэн мөртлөө спортын суваг байхгүй.

Н.Энхбаяр өөрийг нь шүүх хурлыг шууд дамжуулахыг шаардсан нь учиртай. Ялласан баримтуудыг улс төр, шашин (“Би Жанрайсагийг бүтээсэн”), эх орон, ёс суртахуун, түүх (“Өнөөдөр түүх бичигдэнэ), нүгэл (“Намайг хэлмэгдүүлж байгаа хүмүүс өнөөдөр телевизээр нэр устайгаа бичигдэнэ), шахалт (“алдаагаа зоригтой хүлээгээд намайг цагаатгачих”) гээд бүх юмтай хутгаж живүүлэхийг оролдсон бол С.Нарангэрэл өмгөөлөгч хуулийн баахан гох дэгээнүүд бэлтгэж шидэхийн зэрэгцээ прокурорыг ямар нэгэн юм “горьдож” гэхчлэн гутаасан яриа нэвтрүүлгийн буюу шүүх хурлын ихэнх цагийг эзэлсэн юм. Гэхдээ шүүх шийдвэрээ гаргасан ба мэдээж давж заалдана. Явсаар Н.Энхбаяр, До.Чулуунбаатар, Д.Дуламсүрэн, Ж.Мягмаржаргал нарт Сүхбаатар дүүргийн шүүхээс оноосон ялыг мэдээж бууруулж (дээр үеийн кинон дээр хоёр дугуй цохуулж авахын тулд дөрвийг хүссэн өргөдөл гаргадаг), заримыг нь хэрэгсэхгүй болгож, хэсэгхэн хугацаа өнгөрөөгөөд өршөөснөөр 2013 оны дундуур бүх юм дуусах биз. Ер нь хүн алж хүрээ талаагүй хүмүүсийг шоронд хийхээ болимоор юм. Нотлогдвол торгоод, хураагаад болоо биш үү? АНУ-д санхүүгийн пирамид, биржийн залилангийн хэргээр 200-300 жилээр суулгадгийг би огт ойлгодоггүй.

Хамгийн гол асуулт бол шүүх хурлын үеэр дэлгэгдсэн баримтууд үнэн үү? Прокурор, шүүгдэгч, өмгөөлөгчдийн хэн нь үнэмшилтэй байв? Шүүхийг шийдвэрийг зарласны дараачийн мөчөөс өмгөөлөгч С.Нарангэрэл хэлмэгдүүлэлт, харгислал, Энхбаяр даргыг улс төрөөс олон жил холдуулах оролдлого гэж зогсоо зайгүй мэдэгдэж байгаа ч үнэхээр тэгсэн үү? Шүүх хурлыг шууд дамжуулахад прокуроруудын уншсан яллах баримтууд ч бас тэр чигээрээ цацагдсан билээ.

Энхбаярын таван хэргээс гурвынх нь шинэ шинэ баримтууд анх удаа энэ шүүх хурал дээр дэлгэгдэв. Бурханы телевизийг хэнд бэлэглэсэн, бэлэглээгүй тухай Японоос ирүүлсэн бичгүүд зурагтаар үзсэн надад ойлгогдоогүй. Хувийн боть номуудаа Солонгост хэвлүүлээд МИАТ-ын онгоцоор үнэ төлбөргүй тээвэрлүүлснийг баттай нотолсон баримт сонсдоогүй, иймээс хэргийг хэрэгсэхгүй болгов. Уг нь тухайн үед үүрэг өгсөн МИАТ-ын захирал асан Б.Эрдэнэбилэг яг үнэнийг хэлэх ёстой ч хаа нэг тийш зугатчихжээ. Хамгийн сүүлчийн хэрэг - Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчийн албан тушаалаа урвуулан ашиглаж, “Эрдэнэт”-ийн захирал Х.Наранхүү “Хэнлон” компаны захирал Ж.Мягмаржаргал нартай бүлэглэн “Эрдэнэт” үйлдвэрт 3,9 тэрбум төгрөгийн хохирол учруулсан гэх хэргийг тухайд Ерөнхийлөгч утасдаж “Мягмаржаргалын бизнест ахиухан туслаарай” гэсэн, дараа нь Мягмаржаргал өрөө төлөхгүй, хэл амаар доромжлоход нь буцаагаад Ерөнхийлөгчид утасдаж хошуу хүргэсэн тухайгаа Х.Наранхүү өөрөө мэдүүлсэн баримт ноцтой. Гагцхүү Н.Энхбаяр “Би ган бөмбөлөгийн тухай ярьж явах зав байхгүй. Наранхүү андуурч, эсвэл санаатай хэлсэн юм уу, би мэдэхгүй...” гэж булзлаа. Нээрээ түүний шаардсанаар Наранхүүг зэрэг шүүж болоогүй юм байх даа?

Нөгөө хоёр хувьчлал та бидний нүдний өмнө явагджээ. “Өргөө” зочид буудал бол нийслэлийн өмчийн барилга байшинг хувийн компанитай хамтарч ашиглана, төдөн зуун сая, тэрбумын хөрөнгө оруулна гэсэн хов хоосон тоог тэдний хувь болгон тооцож давуу эрхийг олгоод дараа нь сэмээрхэн гулгуулсаар нэг мэдэхэд бүрэн өгдөг “хүрээ маягийн хувьчлал”-ын үргэлжлэл юм. Төсөвт ямар ч мөнгө оруулахгүйгээр хувьчилдаг хосгүй луйвар! Төв цэнгэлдэх хүрээлэн, “Ард”, “Од” кинотеатрууд, Хүүхэд залуучуудын ”Найрамдал” парк, “Тэнгис” кинотеатр гээд зөндөө объект яг ингэж хувьд очжээ. “Улаанбаатар банк”, “Улаанбаатар даатгал”-ын хувьчлал ч бас төстэй. Н.Энхбаяр, Д.Дуламсүрэн нар шүүх хурал дээр “нурчихсан нэг муу орц байсан... тэгэж ярих юм бол хэтэрхий өндөр үнэлж хувийн компанийг хохироосон байна, нийслэл өөрөө олигтой мөнгө оруулаагүй” гэж бараг л нөхөн төлбөр нэхэж даналзсан билээ. Нийслэлийн яг төвд бэлэн байгаа дөрвөн давхар барилгын бүхэл бүтэн орцыг эзэлсэн өмчөө ядахдаа түрээслүүлэх, эсвэл дуудаад худалдахын оронд хэдхэн хоногийн өмнө бүртгүүлсэн, үл мэдэгдэх компанид зүгээр л амалсан, нийслэлийн төсөвт хэзээ ч орохгүй мөнгөний төлөө 75 хувийг өгсөн тухай яриа бүр 2007 онд дэгдэж "нийслэлийн ИТХ-ын дарга Н.Болормаа, өмчийн газрын орлогч дарга Д.Дуламсүрэн, нийслэлийн татварын газрын хэлтсийн дарга Я.Аюушжав нар Ерөнхийлөгчийн авгай хувьчилж авч байгаа, суллаж өг гэж байнгын дарамт үзүүлээд байна" хэмээн тэрхүү буудлын экс дарга сэтгүүлчдэд гомдоллож, Ерөнхийлөгчийн гадаад айлчлалд Дуламсүрэн, Аюушжав нарыг дагуулж явлаа гэхчлэн шивнэлдээд өнгөрсөн. Хэн ч тоогоогүй.

“Улаанбаатар таймс”-ын хувьчлал бол яг үнэндээ тус сонины биш, Төрийн ордны зүүн талын хэвлэх үйлдвэрийн барилга болон доорхи газрын хувьчлал юм. Ж.Саруулбуян эрхлэгчтэй менежментийн багийн гурван жилийн ажлын үр дүнд тус сонин дампуурчихаад байхад барилга, газраа салгаж авахын оронд дахиад 10, 20 тийм сонин багтчих байшинг заавал дагуулж шүүх хурал дээр дэлгэгдсэн тэр комбинацыг зохиожээ. “Тэр муу нурсан байшин хэнд хэрэгтэй юм? Өнөөдөр бүх юм нь хэвээрээ, газар нь, нурсан байшин нь хэвээрээ” гэж Н.Энхбаяр хэлж байна. Хамаг учир яг энд бий. Сонины нэрээр халхавчилж хотын төвийн А-гийн А бүсэд Төрийн ордонтой хаяа дэрлэсэн тэр газрыг үнэ төлбөргүйгээр авч бараг амжсан билээ.

Нийслэлд өмч хувьчилсан Засаг даргын тогтоол, захирамжуудыг үзэхэд “сургууль цэцэрлэгийн хуучин уурын зуух”, “эвдэрхий агуулах” гэхчлэн үнэгүй буюу инээд хүрэм хямд авч байгаад нь баярламаар объектуудыг жагсаасан байдаг. Авсан эзэн маргааш нь эксковатор авчирч хусахад л хэдэн арав, зуун саяын газар бэлэн.

Нийслэлд өмч хувьчлах шийдвэрийг Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгч нэртэй хэдхэн хүн суугаад гаргадаг байжээ. 2008 оноос өмнөх нэрс нь шүүх хурал дээр бараг тодорчих шиг болов. Тэд бол “хотын мафи” гэгч мөсөн уулын зөвхөн орой нь. Тэд ямар ч хяналтгүй дураараа дургисны балгаар хэдэн хүнийг шоронд аваачлаа. Нийлж байгаад “дарга аа, болохгүй!” гээд гүрийсэн бол яалаа гэж ийм юманд хүрэхэв. Үүнийг Н.Энхбаяр “албан тушаалтан бүр хариуцлагаа өөрөө хүлээх ёстой” гэж маш зөв ярьж тэднийг жийж байв. Гагцхүү Энхбаяр өөрөө том учраас Улаанбаатараас хальж "Эрдэнэт" үйлдвэр, МИАТ-тай холбогдсоноос болж нэмж шийтгүүллээ. 

Энэ таван хэргийн үзүүр Н.Энхбаяр луу чиглэжээ. Гэтэл нөгөө үзүүрт нь тов тодорхой албан тушаалтнууд бий. Тэд бол хэргийн "жинхэнэ эзэд" нь. Сайндаа л бусдад ашиглагдсан, үүрэг даалгавар биелүүлсэн До.Чулуунбаатар, Д.Дуламсүрэн нарыг бус, нийслэлийн өмчийг хууль зөрчин хувьчлах шийдвэр гаргаж заль, луйврыг хууль ёсны юм шиг болгож өгөөд Улсын хэвлэлийн комбинатын түүхэн байшинг газартай нь өгч устгуулсан хотын дарга нарыг шийтгэвэл шударга ёсонд нийцэхсэн. Т.Билэгт дарга зугатсан ч бусад нь Улаанбаатарт байж л байсан...