Аливаа үндэсний баяр нь тухайн ард түмний түүх, ёс заншлын онцлогийг илэр хийлж, иргэдийнх нь сэтгэлийн баяр, сайн сайхан амьдрах чин хүсэл эрмэлзэл, эрч хүчийг харуулдаг. Улс үндэстэн оршин тогтнох, өрнөн хөгжихдөө баримталж буй суурь үнэт зүйлсээ улам тодруулан, баяраа тэмдэглэх явцдаа залуу үедээ дамжуулан үлдээдэг. Ийнхүү үндэсний баярын гол агуулгаа хэлбэр нь зохистой илэрхийлж чаддаг учир баяр цэнгээн нь хүн бүрийн сэтгэлд хоногшиж, ярианд шингэн дараа жилийн баяраа догдлон хүлээдэг билээ.

ГАЖСАН АГУУЛГА

Харин монголчууд энэхүү сайхан баяр наадмаа “Төрт ёсоо дээдлэх Монголын ард түмний ёс заншлын илэрхийлэл” гээд байгаа нь агуулгын хувьд чөлөөт, ардчилсан, парламентын системтэй улсын хувьд аль хэр нийцэж буйг эргэцүүлэн бодоход хүргэж байна.

Ардчилсан, зах зээлийн эдийн засагтай Монгол Улсын засаглалын суурь зарчим бол хувь хүний эрх, эрх чөлөө, өмчийг дээдлэн хамгаалах болохоос биш, төрийг өөрийг нь дээдлэн хүндэтгэх явдал огт биш юм. Харин хууль журмаа чандлан сахиж, хуулийн өмнө хэн ч гэсэн тэгш эрхтэй гэвэл өөр хэрэг. Тэгээд ч төрөөс хэнийг дээдлэн хүндлэх тухай яриад байгаа юм бэ? Хамгийн өндөр үнэтэй тансаг дээл, хувцас, машин, цагаар гайхуулан гоёж, хамгийн хурдан морьдыг нь мөнгөөр зодон авч, ядуу ард иргэдээ басан жижигрүүлэх нь хэвийн үзэгдэл болсон өнөөгийн төрийн түшээдийн ёс жаягийг дагахыг уриалаад байгаа юм уу? Монгол Улсыг авлигын үүр болгосон төрийн удирдлагын “төөрсөн” ёс жаягийг хүн бүр дагаж мөрдөх шаардлагагүй.

Иймэрхүү ёс жаяг нь хаант засаглалтай төрд л байдаг болохоос нийтийн буюу төлөөллийн засаглалтай оронд байх ёсгүй юм. Чингис хаан өөрөө гэрт төрөөд, гэрт өөдөлсөн гэдгийг Монголын төрийн өнөөгийн удирдлага мартах ёсгүй гэж Их хааны тухай алдарт ном бичсэн Жак Уэтерфорд гуай “дефакто” ярилцлагын үеэр хэлж билээ.

Хэмжээгүй эрхт хаант засаглалыг унагаж, үндсэн хуульт, бүгд найрамдах улсыг байгуулан, парламентын засаглалыг тогтоон, хувь хүний эрх чөлөөг баталгаажуулснаа дэлхийн улс орны ихэнх нь үндэсний баяр болгон тэмдэглэж байхад монголчууд бид хаант засаглалыг сэргээхийг эрмэлзэх мэт аашлах боллоо.

Төр засгийн түшээд эгээ л хаан шиг хувцаслаж, хаад мэт авирлах хандлагатай болжээ. Зөвхөн тэдний морьд айрагдаж, тэдний компанийн ивээн тэтгэдэг бөх давдаг жишээ газар авлаа. Түүх, ёс заншлаа жүжигчид тоглон харуулах бол өөр хэрэг. Гэхдээ түүхээр буюу өнгөрсөн үеийнхээ хийсэн бүтээснээр биш, өөрийнхөө хийсэн бүтээснээр хувь хүн бахархах нь зохистой бус уу. Тэр аугаа их түүхийг бүтээхэд та бид байгаагүй шүү дээ.

МӨНГӨНИЙ БИШ ЭРХ, ЭРХ ЧӨЛӨӨНИЙ БАЯР

Түүхэндээ анх удаа монгол хүн бүр эрх, эрх чөлөөтэй болж, сайн сайхан аз жаргалтай амьдрахын төлөө зүтгэх бололцоо гарсаар 20 жил өнгөрч байна. Гэвч энэ бололцоогоо бүрэн хэрэгжүүлэх нөхцөл, шударга тэгш өрсөлдөх боломж хүн бүрд гарахгүй байна. Төрийн эрхэнд гарч өөртөө ашигтай нөхцөл бий болгох, эрх мэдэл албан тушаалыг худалдан авах явдал газар авсан нь монголчууд бид эд хөрөнгийг бүхнээс дээдлэн шүтэх болсонтой холбоотой. Зөвхөн мөнгөтэй хүн сайн хүн, их л мөнгөтэй бол бүр сайн хүн, мөнгөөр бүхнийг худалдан авч болно гэсэн өрөөсгөл ойлголт манай нийгмийн ухамсарт маш хүчтэй ноёлох боллоо.

Энэ бүхний хамгийн тод илэрхийлэл бол хэлбэр нь агуулгаасаа төөрсөн наадам маань гэж болно. Монгол бөхийн барилдаанд тасрахг үй байгаа “начны найраа” бол нэг жишээ. Бөхөө цол, зэрэгтэй бол гохын төлөө аймаг, сумын Нутгийн зөвлөлүүд мөнгө цуглуулж, амлуулахын тулд маш их мөнгөөр үнэ тохиролцдог тухай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр байнга мэдээлж байна. Үнэхээр тэгж байгаа бол наадамч олныг мэхлэн хуурсных нь төлөө буруутан этгээдүүдийг шийт гэж, ахиж барилдах эрхийг нь хасаж болохг үй гэж үү?

Өөр нэг жишээ бол хурдан морь. Мөнгөөр зодож авчихаад өөрөө түрүүлчихсэн юм шиг гавьяаг нь өөртөө наадаг үзэгдэл хавтгайрлаа. Хүнээр морио сойлгочихоод, өөрөө Алдарт, Манлай уяач болдог нь гайхалтай. Тэр морийг унаж хорин хэдэн км газрыг зайдан туулсан хүүхдүүд бол харин эр зориг, тэвчээр хатуужлын гавьяатан биш үү? Нэг ийм шог яриа гарчээ: “Чи мориндоо юу өгөөд байна гэж сумын дарга асуув. Чихэр, май амсаад үз. Даргыг явсан хойно уяач эр мориндоо “Маргааш сумын дарга л уралддаггүй юм бол чамайг хэн ч гүйцэхгүй дээ” гэжээ.

Хүн бүр морь унаж, бөх барилдаж, нум сум харваж чаддаг, зоригтой, авхаалж самбаатай, хүч чадалтай, тэвчээртэй, өрсөлдөж чаддаг, булчин шөрмөс тэгш байх ёстой гэсэн эрийн гурван наадмын мөн чанар ийнхүү гол агуулгаасаа хэт төөрсөн баяр болсоор байна. Эдүгээ Монголын бүх эрчүүдийн хэдэн хувь нь дээрх шаардлагыг хангаж байгаа бол?

Үндэсний баяр бол нийгмийн хөгжил дэвшилд ахиц гаргахад дэм болж, иргэдэд эрч хүч, залуу үед сургамж мэдлэг болох ёстой атал бид эд хөрөнгө, мөнгөний ноёрх лыг улам бүр өөгшүүлж байгааг хэлэхэд ийм байна.

ҮГҮЙЛЭГДСЭН АГУУЛГА

Баяр наадмыг хэвийн явуулах нөхцөлийг хангахын тулд үүрэгт ажлаа гүйцэтгэж буй хөдөлмөрийн хүмүүс, хилчид, эмч, гал сөнөөгчид, цагдаа болон та бидний үлдээсэн хогийг цэвэрлэж буй хүмүүсийг бид яагаад бараг харуулахг үй, дурсахгүй байна вэ. Тэднийг олон нийтэд харуулж, талархаж байвал үндэсний баяр наадмын агуулга нэгээр нэмэгдэнэ. Ер нь баяр наадмаараа дамжуулан хүнд хэрэгтэй бүхий л үнэт зүйлийн цаана түүнийг бүтээсэн хүний хөдөлмөр, хөлс байдгийг ойлгуулах хэрэгтэй.

Алдар шагналыг худалдаж авч болохгүй гэдгийг бид нийгмээрээ ойлгомоор байна. Нутгийн зөвлөлийнхөн найраа, шагналын тэр их мөнгөө бүтээлч зүйлд зарцуулах учиртай бус уу. Нутгийн хөгжлийн түвшнээрээ, аймаг сумынхаа онцгой бүтээгдэхүүнээр, гадаадын зах зээлд гаргасан брэндээрээ өрсөлдөхөд тэр хөрөнгийг зориулж болно. Зуун хүнд ногдох эмчээрээ, эсвэл бизнес хийх эрх чөлөөний индексээрээ аймгууд хоорондоо уралдмаар байна.

Хөдөлмөрлөж, бүтээж чадсан хүн амжилтад хүрдэг, хуйвалдаж луйвардаж болдоггүй гэдгийг харуулахад баяр наадмын агуулгыг хандуулмаар байна. Мөн өнчин хүүхдүүдийн сургууль, өндөр настны халамжийн газарт хандив тусламж хүртээхэд анхаармаар байна.

Компаниуд маань хууль журмыг сахиж, чөлөөт өрсөлдөөнөөр олсон мөнгөө өөрийгөө гайхуулж үрэн таран хийхийн оронд дэлхийн зах зээлд гарахын төлөө зарцуулмаар байна. Тив дамжин түгсэн монгол бүтээгдэхүүнээр бахархахыг ард түмэн хүсэж байна. Арай гайгүй болохоороо ихэнх бизнесийн хүмүүс улс төр рүү ордгоо болимоор байна. Монголчууд бид ардын түүхэн уламжлал, ёс заншлаа дээдэлсээр байх нь гарцаагүй. Ардын маань сургаалд өмссөн зүүснээрээ гайхуул, алдар цол худалдаж ав, нийтийн хөрөнгийг хумсал, ер нь мөнгөтэй л бол юу ч хийж болно гэсэн үг хэллэг байхгүй шүү дээ.

Монгол үндэсний баяр наадам монголчууд бидний сайн сайхан амьдралын төлөө эрч хүчээ нэгтгэн, итгэл төгс урагшлах хөшүүрэг болтугай.