Газрын доорх баялгаа газрын дээрх баялагт хөрвүүлэн, эдийн засгаа төрөлжүүлэн хөгжүүлж, иргэдийнхээ амьдралыг дэлхийн дээд түвшинд хүргэж чадсан орнуудын хамгийн тод жишээ нь Канад юм.

Агчны навчин далбаат улсын сүүлийн жаран жилийн алдаа, онооноос ухаалгаар тусган авч, нийгэм, эдийн засгийн хөгжилдөө нэвтрүүлж чадвал мэдээлэл, харилцааны эрин үед тэдний амжилтыг бид арай богино хугацаанд нутагшуулж чадна.

Хоёр орон газар нутаг, хүн амын нягтрал, онцгой том хөрш, хүйтэн цаг агаар гээд төстэй тал олон. Канад нь хөгжил, дэвшлийн манлайлагч орнуудын нэг бөгөөд 2010 онд нэг хүнд ногдох ДНБ нь 47.600 канад доллар, Монгол Улс 2.300 канад доллар байжээ. Тэгвэл орлогын хорь дахин зөрүүг багасгаж, Монголыг Канадтай ойртуулахын тулд юу хийх ёстой вэ?

Монголчууд хамгийн түрүүнд хоёр том саадаа арилган засаглалыг өгөөжтэй, бага болгож, эдийн засгаа төрөлжүүлэх шаардлагатай байна. Юуны өмнө нийтийн засаглалыг (Монголд төрийн удирдлага гэдэг ч ардчилсан оронд төрийн эрхийг иргэдийн сонгосны дагуу барьж, олон нийтийн засаглалыг төлөөлөн хэрэгжүүлж байгаа учир нийтийн засаглал гэж нэрлэдэг) ил тод тайлагнадаг болгох замаар хээл хахуулийг арилгах, нийтийн үйлчлэгчдийн (манайд төрийн ажилтан гэдэг) хөдөлмө- рийн бүтээмжийг дээшлүүлэх, нийтийн үйлчилгээг түргэн шуурхай, чирэгдэлгүй, бүр болж өгвөл хүний оролцоог маш бага (online) болгох цаг иржээ.
 
Мөн уул уурхайн салбараа алсыг харсан бодлогоор удирдаж эдийн засгаа төрөлжүүлэн хөгжүүлэхэд оновчтой чиглүүлэх хэрэгтэй байна. Монгол Улс эдийн засгаа төрөлжүүлэхийн тулд уул уурхайн үйлчилгээ, аялал жуулчлал, мах, ноос, ноолуур, мэдээлэл харилцааны хонгорцогуудыг (clusters) бий болгох замаар өрсөлдөх чадвартай болж бүтээгдэхүүнээ олон улсын зах зээлд гаргах цаг болж байна.

Уул уурхайн үйлчилгээний хонгорцогийг хөгжүүлэхдээ юуг, яаж тусган авч болохыг Канадын уул уурхайн эрэлчид ба бэлтгэгчдийн холбооны (PDAC or Prospectors and Developers Association of Canada) жилийн чуулганд нийтийн болон хувийн хэвшлийг төлөөлөн оролцож буй олон монголчууд ажиглан харж, хэлэлцэн ярилцаж байлаа.

Дэлхийн эрдэс баялгийн хайгуул, олборлолтын хамгийн том энэ чуулган Торонто хотод ная дахь удаагаа зохиогдож байна. Энэхүү арга хэмжээнд дэлхийн 120 орны 27000 төлөөлөгч оролцон, 1000 байгууллага үзэсгэлэн гаргаж буй нь түүхэнд хамгийн том нь гэнэ. Энэ олон мянган төлөөлөгч хотын эдийн засагт хэдхэн хоногт 70 сая ам.доллар оруулж байгааг зарлав.

Ирэх арван жилийн турш уул уурхайн бизнес өргөжин, ихэнх ашигт малтмалын үнэ өссөөр байна гэж судлаачид хэлж байгаа нь Монгол шиг орны хувьд таатай мэдээ юм. Уул уурхайн ийм урт мөчлөг хамгийн сүүлд 1960-1980 оны хооронд таарчээ. Харин 2000 оноос эхэлсэн одоогийн мөчлөг ахин арван жилээр үргэлжлэх нь шинээр нээгдсэн, хурдтай хөгжиж байгаа олон орон, түүний дотор Хятадын эдийн засгийн өсөлт, зах зээлийн хэрэгцээтэй холбоотой.

Өнөөдөр Торонтогийн хөрөнгийн захад уул уурхайн компанийн хувьцааны үнэ харьцангуй бага хэвээр байгаа нь улам бүр алс хол газар орнуудад ажиллах болж үйл ажиллагааны зардал өсөж байгаатай холбоотой гэж зарим судлаач тэмдэглэж байна. “Минералс Экономик” группийн тооцоогоор сүүлчийн арван жилд шинэ уурхайнуудаас 440 тонн алт олборлосон бол өмнө нь байсан уурхайнуудын алтны олборлолт 600 тонноор буурсан гэнэ.

“Алтны үнэ өсөөд байхад алт олборлогч компаниудын хувьцааны үнэ өсөхгүй, зах зээлийн үнэлгээ нь зогсонги буюу бага хувиар өсөж байгаа нь хөрөнгө оруулагчдад сайхан боломж” гэж BMO группийн стратегийн зөвлөх ноён Кокси хэлжээ. Мөн уул уурхайн зах зээл ирэх арван жилд бага хэмжээний хөөрөлт, уналт үе үе тохиох ч ерөнхийдөө өсөлттэй байх болно гэж тэр ярьсан байна.

Эдүгээ хувьцаа гаргасан дэлхийн уул уурхайн компаниудын 60 хувь буюу 1646 нь Торонтогийн хөрөнгийн биржид үнэт цаасаа арилжаалж байна. Тус хөрөнгийн биржийн зах зээлийн нийт үнэлгээ нь хоёр их наяд долларт хүрсэн нь улсынхаа ДНБээс хол давжээ. Гадаадын уул уурхайн компаниуд Торонтогийн хөрөнгийн биржийг сонгож,хөрөнгө босгодгийн гол нууц нь энэ салбарыг канадууд сайн мэддэг, ашигт малтмалын хайгуул, бэлтгэл, олборлолт, боловсруулалтын талаар бүх төрлийн үйлчилгээ үзүүлж чадахаас гадна хууль журам нь ойлгомжтой, тодорхой, нийтийн үйлчилгээ нь түргэн шуурхай, хээл хахууль гарах үндэсгүй болтлоо жигдэрсэнд оршиж байна. Тийм ч учраас хөрөнгө оруулагч нар ч бас итгэж үнэт цаасуудыг худалдан авдаг.

Монгол Улс Канадаас засаглалын чанарыг сайжруулах, уул уурхайн үйл ажиллагааны стандартыг боловсронгуй болгох талаар санаа авах, суралцах, хамтран ажиллах шаардлага,боломж асар их байна. Агч модны навч нэгийг өгүүлээд л байна даа.