Түүхэн эх сурвалж, судлаачдын бүтээл, тэмдэглэлээс харахад монголчууд идээ ундааны зүйлийг амьдрахын шүтээн хэмээн үзэж,  зохицуулан хэрэглэх нь  эрүүл саруул явж урт наслах, өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх гол үндэслэл гэж үзсээр иржээ. Ингэхдээ  идээ ундаагаа бие махбод,, нас, хүйс онцлогт тохируулж тэнцвэртэй хэрэглэх, жилийн дөрвөн улиралд тохиромжтой идээ ундааг сонгох, аль болох хязгаартай хэрэглэж биеэ цэвэршүүлэх,  зургаан амтын гүйдлийг эзэмших, үл зохилдох идээ ундааг  ямагт анхааран хоолоо хэрэглэж ирсэн уламжлалтай.  Хоол ундаагаа тэнцүүлэхдээ хэмжээнээс багадуулж ихдүүлэхгүйгээр хэрэглэхийг чухалчилж, идээг ходоодны галын илчтэйгээ тэнцүүлэн хэрэглэх зарчмыг чанд баримталдаг байсан талаар эх сурвалжид тэмдэглэсэн  буй.

     Монгол ардын зүйр  цэцэн үгэнд: “Гэм хийсэн гэдэс биш, гэнэт олдсон хоол биш” гэх буюу “Хоёр идэхээ байя, хоосон хонохоо байя”, “Гэнэт идвэл гэдсэнд цөвтэй, гэнэт баяжвал насанд цөвтэй” хэмээсэн нь  монголчууд хоолны нарийн дэгтэй төдийгүй арвич хямгач байсныг нотолж байна. Тайван баяр баясгалантай хооллох, унтахын өмнө буюу хэт орой хооллохоос зайлсхийх, хоолыг сайтар зажилж идэх, хоол идэх үедээ зөв байрлалтай суух талаар монголчууд нарийн дэгтэй байсныг “Яаравч явж иддэггүй, жаргавч хэвтэж иддэггүй” гэх буюу “Зажилж идвэл хоол болно, залгиж идвэл хор болно”, “Шүдээ байхад нь зажил, нүдээ байхад нь гамна” гэсэн зүйр цэцэн үг бэлхнээ гэрчилж байна.Түүнчлэн монголчууд  хөрсөн хүйтэн хоол идэх, их хоол идсэний дараа буюу идмэгцээ хэвтэж унтахыг хортой хэмээн үздэг байжээ. Түүнчлэн өдөр бүр хангалттай шингэн хэрэглэхийг “Хоолгүй хоног даана, цайгүй цаг даахгүй”, “Цай шингэн ч сайн идээ” гэсэн онч мэргэн үгээр илэрхийлсэн байдаг.

      Монголчууд идээ ундаагаа зохицуулахдаа цагаан, улаан, шар, ногоон, хар идээ гэсэн таван өнгөд хуваан авч үзэж түүнийгээ жилийн аль улиралд хэрэглэхээ сайн мэдэж тохируулдаг байжээ.

    Монголчууд хоолны нарийн дэглэм сахихын сацуу зургаан амтын (халуун, исгэлэн, гашуун хуурай, шорвог, чихэрлэг) гүйдлийг эзэмших, үл зохилдох идээ ундааг хэрэглэхгүй байхад ямагт анхааран хоол ундаагаа зохицуулан хэрэглэж ирсэн уламжлалтай.  Нөгөө талаар хооллолтын нэг чухал онцлог нь идээ ундааны цээрийн ёс байсан бөгөөд үүний ерөнхий агуулга нь хүний эрүүл мэндийн тухай үндсэн шаардлагыг тусгасан байдгаараа бодит ач холбогдолтой юм.
  
    Монголчуудын хооллолтын дэглэм, цээрлэх ёсны талаар бараг найман зууны тэртээ Юань гүрний үед хааны ордныхны идээ, зоог, гүнцэг, эрүүл мэндийг хариуцсан эмч Хөсэгүй гэдэг хүн анх эмхэтгэн зохиомжилж хааны зарлигаар барлан хэвлэгдэж улмаар олон зуун жилийн дараа буюу 1965 онд Токио хотын нэгэн номын сангаас олдсон хятад хэл дээрх ганц хувийг Хөхлүү (Олдой) гэдэг хүн монгол хэлнээ орчуулсан <<Идээ ундааны жинхэнэ товч>> хэмээх ном бий.  Энэ номонд     монголчуудын хооллолтын дэглэм, цээрлэх ёсны талаар дэлгэрэнгүй бичсэний заримыг аль болох ойлгомжтой байдлаар  уншигч танд толилуулахыг хичээв. Үүнд:

·    Олон зүйлийн идээ ундааг хольж хутгаж идвэл хоорондоо исэлдэж тэрсэлдэн хор болох аюултай.
·    Үхрийн махыг гахай, туулайн махтай, хонины махыг загасны махтай хамт идэж үл болно. Түүнчлэн хонины элэг нь чинжүү, гахайн махтай харшилдах бөгөөд эдгээрийг зөрчвөл гэдэсний нян хижиг тусах, эсвэл гэдэс ялзруулж болзошгүй.
·    Гүүний сүүг загасны махтай, эсвэл тахианы махыг загасны шөлтэй хамт идэж уувал бэтгэрэх аюултай.  Мөн тахианы мах туулайн мах, исгэлэн сүүтэй, адууны мах гаатай харшилдана.
·    Загасны мах өндөг, сүүтэй харшилдана.
·    Тахианы өндгийг түүхий сонгино, саримстай идвэл хор болно.
·    Сам хорхойг чихэртэй буюу тахианы махтай, шар буурцгийн үндсийг гахайн махтай, түүхий сонгиныг балтай, гогодыг архитай хамт идэж ууж болохгүй.

Түүнчлэн жирэмсэн эмэгтэйн идээ ундааны цээрлэлд:
·    Туулайн махыг идвэл хүүхэд нь дуу муутай, уруул сэтэрхий болно.
·    Ямааны мах идвэл  хүүхдийн өвчлөх нь үлэмж.
·    Тахианы өндөг ба хатаасан загас идвэл  хүүхэд нь яр шарх үлэмж.
·     Шувууны (бялзуухай) мах идэж архи уувал хүүхдийн сэтгэл санаа садар самуун болж ичгүүр сонжуурыг мэдэхгүйд хүрнэ.
·    Тахианы мах ба тутаргын будаа идвэл хүүхэд  хавтгай цагаан хорхойтой болно.

Хөхүүл эхийн идээ ундааны цээрлэлд:
·    Эх нь хэтэрхий цатгалан, эсвэл өлөн байвал битгий хөхүүл. Мөн даарч жиндсэн, эсвэл их халууцсан үедээ хөхүүлж болохгүй.
·    Хүүхэд нь туулгаж суулгаад гэдэс нь өвдөж шөнө уйлвал  эх нь өвчнийг үүсгэмээр хүйтэн нойтон юмыг идэж ууж үл болно.
·    Хүүхэд нь үлд, хамуу, яр шархтай бол эх нь яр шархыг үүсгэмээр загас, сам хорхой, тахиа, адууны мах идэхийг цээрлэх хэрэгтэй.
·    Хүүхэд нь дотор бэтгэрэн дүүрч эс шингэсэн архагтай бөгөөд туранхай байвал эх нь түүхий хаш, өргөст хэмх зэргийг цээрлэх хэрэгтэй.

Архи, сархад уух цээрлэл
·    Архи дарсыг удтал үргэлжлүүлэн өдөр бүр уувал ходоод гэдсийг илжрүүлж чөмгийг дэвтээж, шөрмөсийг сулруулна.
·    Согтоод жавар салхинд хэвтвэл салхин өвчин олох ба нарны гэрэл өөд хэвтвэл солиорох аюултай.
·    Согтуу байхдаа бусдаар дэвүүрдүүлэн сэрүүцвэл тал биеийн саа тусах аюултай.
·    Согтоод шүүдэртэй газар хэвтвэл хүйтэн нойтноос болж тулай өвчинд нэрвэгдэх аюултай.
·    Согтуудаа хурьцал үйлдвэл алсдаа нүүр царай нь харлаж ханиах ба хэтэрвэл цул савны өвчин олж бэлэг эрхтэн ба хошногонд гүврүү гарах аюултай.
·    Согтоод уурлаж хилэгнэвэл боом хавдар тусах магадлал их.
·    Согтуу байхдаа шингэнээ битгий хүчлэн хураа.  Энэ нь шээс чавдагших (савирах), үе мөчний, хүйтэн шар усан өвчин олохоос сэргийлсэн хэрэг юм.
·    Согтсон үедээ  жавар салхинд сэрүүцэж хөл нүцгэн явж болохгүй.
·    Нүдний өвчинд нэрвэгдсэн үедээ архинд согтоод саримс идэхийг хатуу цээрлэх хэрэгтэй.

Тэртээ найман зууны өмнө бидний өвөг дээдсийн бичиж үлдээсэн энэ үнэтэй,  сургамжтай зөвлөмж хичнээн үнэн, бодитой байсан нь орчин үед олон талаар нотлогдож байна. Энэ талаар дараа дараагийн нийтлэлээрээ уншигчиддаа хүргэх болно.

Энд нэг зүйлийг тэмдэглэн хэлэхийг хүсч байна.  Үүний өмнө Baabar.mn-д нийтлэгдсэн зөвлөмж нийтлэлүүд маань олон мянган уншигчдын сэтгэлд нийцэж байгаад баяртай  байна. Энэ ялдамд зарим уншигчдаас ирүүлж буй санал хүсэлтийн дагуу улирлын онцлогтой хооллолт, эмчилгээ, сувилал, хүүхдийн болон ахмад настны хоол, цагаан хоол, органик хүнс хоол, хооллолтын дэглэм зэрэг орчин цагийн чухал сэдвүүдээр цаашид үргэлжлүүлэн  бичихээ амлая.

Хүнсний бүтээгдэхүүний ид шид
    “Хүнс маань эм болж, эм маань хүнс байх ёстой”
    (Эртний Грекийн суут ухаантан, эмч Гиппократ)

Амтлаг төмс
Нүдний хараанд сайн.
Сэтгэл санаа сэргээх үйлчилгээтэй.
Хавдар, өмөн өвчнөөс сэргийлнэ.
Яс бэхжүүлнэ.

Саримс
Холестриныг бууруулна.
Цусны даралтыг тогтворжуулна.
Хавдар, өмөн өвчнөөс сэргийлнэ.
Нян устгах үйлчилгээтэй.
Мөөгөнцөр үүсэхээс сэргийлнэ.
Зүрх судасны архаг өвчинд онц чухал байгалийн эм юм.
Мөнгөн усны хордлогыг тайлах үйлчилгээтэй.

Сонгино
Зүрхний шигдээсээс сэргийлнэ.
Хавдар, өмөн өвчнөөс сэргийлнэ.
Нян устгах үйлчилгээтэй.
Холестриныг бууруулна.
Мөөгөнцөр үүсэхээс хамгаална.