Бид бүхэн бурхангүйчүүдийн замаар замнасан цаг мөчөөсөө эхлэн нүглийг цээрлэлгүй намын хувьсгалт дайчин ухамсраар үйлдэж эхэлжээ. Бурхангүйн үзэл суртлын тогоонд 70 жил чанагдсан монголчууд нүгэл гэдгийг мэдрэх чадвараа эгүрт алдсан байна. Коммунист хувьсгалын тогоонд буцалсан 70 жилийн хугацаанд монголчуудын нийтээрээ үйлдсэн нүгэл хуримтлагдсаар асар том нүглийн далай үүсгэжээ гэвэл дургүйцэх хүн ч бий, зөвшөөрөх хүн ч бас бий. Коммунист улаан Оросын ааш авираар тарьсан их нүглээс шалтаглаж өнөөдөр манай залуу үе нүгэл үйлдэгч бидний лай ланчгийг эдлэж явна. Юмны учрыг заавал тайлах гэж донтдог маань буруу байжээ. “Ойлгохыг бүү хичээ! Гагцхүү шүт!” гэсэн лам багшийн сурган хүмүүжүүлэх ухаанаар балчир наснаас дан ганц дадалд оюун ухаанаа эзэмдүүлээд дараа нь шат шатаар бясалгал хийж, бурхны гүн ухаанд яргадаг байж. Тэгсэн бол бид өдгөө лам биш юм гэхэд бүгд энэрэнгүй зөөлөн сэтгэлтэй, бусдад буян үйлдэх ёс суртахуунтай, нүгэлгүй орлогоор амьдрах мөрийн хөтөлбөртэй, гадныханд эелдэг, эх орноо тэтгэх зарчимтай, соёлтой өгөөмөр иргэд болох байжээ.

Жинхэнэ заяаныхаа цэвэр монгол үзлийг эндээс хайх юм биш үү? Бурхны номд гэгээрч, түүгээр өөрийгөө жолоодож чадсан хүмүүний зовлон хөнгөн, үхэл нь айдас бус болдог гэсэн. Тийм зэрэгт  гэгээрэх чухал увидсыг минь бурхангүйчүүд биднээс огтлоод хаячихжээ. Бидний үеийнхэн ийм эмгэнэлт хувь заяатай улс. Бид хичнээн шүтэх гээд бурханд жинхэнээр итгэх буянгүй болчихсон эмгэгтэй хүмүүс. Бурхангүй хүний зүрхнээс аллага архидалт янхандалт луйвар хулгай бадрамтгай байдгийг бид эдлэж явна. Бурхан хувилгаан биш. Бурхны ном ид шид бус зөв амьдрах сургаал. Сүм хийдийн үүрэг бол бүх нийтийг зөв амьдрах ухаанд төлөвшүүлэх л байх. Ямар ч гэсэн мухар сүжгийг нь далимдуулан өргөл барьц авах нь бурхны номоор хамгийн том нүгэл гэдгийг хаана хаанаа мэдэх нь нэн чухал. Ганданд хэд гурван цаасны өргөл өргөхдөө намайг сайн сайхан болгоод аль гэж гуйгаад хэрэггүй. Гандан таныг сайн сайхан болгож чадахгүй. Таны сайн сайхан явах Танаас өөрөөс чинь шалтгаална. Таны өргөл барьц сүм хийдийн үйл ажиллагааны зардал болох ёстой. Тэгэхээр Та нийт иргэдийн сэтгэлийн ариусалд, нийт иргэдийн араншингийн зөөлрөлд өөрийгөө хандив өргөлөө гэж бод. Энэ чинь хамгийн шударга хамгийн энэрэнгүй буян мөн. Аллага архидалт янхандалт хулгай луйврыг увайгүйгээр үйлддэг хэрцгий догшин авирын өмнө бид мөхөсдөв. Бадарч буй нисванисийг лам хуваргууд бурхны зөөлөн сургаалаар номхруулж магадгүй гэсэн горьдлого нийгмийн хүлээлт болжээ. Луваргуудын энэ буянлаг үйлсэд олны өргөл барьц, хандив буюу санхүүжилт болох учиртай. Өргөл барьц чинь чухамхүү зөв юманд очсон учир ач буян нь танд тусна гэж итгээд сэтгэлээ ариусагчих.    

  Амьдралдаа хазгай гишгэхгүй юмсан гэсэн зарчим өнө эртний малчдад байжээ. Хууль тогтоох парламентгүй өргөн уудам говь талаар тархсан өвөг дээдэс маань олон хуульд эргүүтсэнгүй. Нүгэл гэсэн ганцхан хуулийн хазгай гишгэхгүй гэсэн ганцхан заалтыг дагаад алдсан нь олон зуун хуультай маниас хавьгүй бага нь гайхалтай. Амьддаа хүн хичнээн ч алхдаг юм бэ? Амьдрал алхаанаас бүтнэ. Амьсгалахгүй байж болохгүйтэй адил алхахгүй амьдарч үл болно. Хазгай гишгэх гэдэг хэлц үгийг өтгөс маань хазгай гишгээд хальтарч унахаас эхлээд цааш улам гүнзгийрүүлжээ. Зөв өсөх, аав ээжээ асрах, хайр сэтгэлдээ үнэнч байх, төр улсдаа зүтгэх, нүгэлгүй орлогоор амиа тэжээх, олонтойгоо эвтэй явах гээд олон шугам хувь хүнийг хөл дээрээ босуут угтдаг. Зөв амьдрахыг утсан дээгүүр хазгай гишгэхгүй хянуур алхахтай зүйрлэж болох. Асар өргөн цартай сануулгыг хоёрхон үгэнд шингээжээ. Хүүхэд аавдаа алгадуулаад ээждээ чимхүүлээд уйлж байдаг. Хазгай гишгэсний шийтгэл хар нялхаас ингэж эхэлдэг. Хазгай гишгэхгүй амьдарна гэдэг орчин үеэр бол хууль зөрчихгүй амьдарна гэсэн үг. Хазгай гишгэхгүй насыг элээнэ гэдэг яггүй мөртлөө бахархам үүрэг. Хазгай гишгэлгүй хорвоог туулах гавъяа. Ганц удаа санаандгүй хазгай гишгэвэл циркийн тэнгэрт татсан утаснаас ойчиж буй юм шиг гай учирдгийг бас харгалзаж, хазгай гишгэсэн тийш түлхэхийг цээрэлжээ. Хазгай гишигвэл хариуцлага хүлээдэг хатуу хууль яс үйлчилбэл манай өнөөгийн нийгмийн гишгэгдэл нилэнхүйдээ тэгшрэх сэн. Хазгай гишгэхгүй юмсан гэж анаж, нүгэл үйлдэхгүй юмсан гэж залбирч насыг барсан өвгө дээдсээсээ бид дордоо юу даа.

Үеэ өнгөрөөсөн феодализмын дадал социализм байгуулахад саад болж байна гээд байсан. Эдүгээ захиргаадагч соц. нийгмийн зуршил ардчилал зах зээлээр хөгжихөд чөдөр боллоо гэх үү? Дандаа хуучин нийгэм буруутай бид өөрсдөө буруугүй нь сонин. Өнгөрсөн үеэ болон өөд бологчоо муулдаггүй монгол уламжлалаа бид өнгөрөгч зуунд Зөвлөлтийг дуурайж хаясан. Өнгөрснөө нулимдаг зан Оросынх бус Зөвлөлтийнх. Зөвлөлт үзэл бидний тархинд цус мэт харваж, оюуны хувьд бид маанаг болжээ. Зөвлөлт үзлээ оросууд эгүрт хаяв. Монголд зөвлөлт үзлээ хаяхыг үл хүсэгчид дэвшиж баяждаг Нам толгойлсоор байна. Аль бузар муухайтай бид хутгалдан урслаа. Хаашаа урсаж, юу руу онхолдох нь өнөө хэр тодорхойгүй.

Би ядуу зүдүүгийнхээ бүх бурууг улс төр, санхүүгийн олигархи бүлэглэлүүдийн ноёрхолд автсан гэж Төр Засагтаа тохлоо. Энэ маань Төр Засгаа ариусгаж авъя гэсэн хүсэл! Иргэдийн ухамсар ардчиллаар төлөвшсөнгүй, харин ядуурлаа даалгүй, луйварчин эрх баригчдад гомдсондоо хөдөлгөөнд оров. Энэ шалтгаанаас иргэний хөдөлгөөнүүд зүй тогтлоор үүслээ. Мөнгө тушаал хоёрт дулдуйдсан луйварчдын бүлэглэлүүд ганхаж эхлэв. Ядуурал, өлсгөлөн, бусдыг хөнөөх, амиа хорлох, ирээдүйгүй бологсдын архидалт, нялх үрээ хог дээр хаях энэ бүх трагеди биднийг цочирдууллаа. Ард түмэн бүгдээрээ ухаажиж, хүчтэй иргэд болбол дотоод гадаадын хэнд ч хууртахгүй, нийгэмд иргэдийн хяналт ноёрхоно. Ингэсэн цагт шударга нь шударга бусаа дийлдэг жам үйлчилнэ. Нийгэм эрүүлжинэ. Миний мөрөөдөл энэ!

Улс гүрэн хөгжихөд цаана нь бас өөр нэг айхавтар гацаа үлдлээ! Үлдсэн тэр гацаа Монгол улс хөгжихөд гол саад нь гэж ухаарагтүн!

Идэхээс өөр эдгүй хүнийг монголчууд “шүдтэй тулам” гэдэг. Тулам юм болохоор тэдэнд гар байхгүй, тархи бас байхгүй, зөвхөн ганц том амтай, тэр ам нь дүүрэн ярзайсан шүдтэй. Тийм тулмуудаас бүрдсэн хүн амтай орон хөгжих үү? Хэзээ ч хөгжихгүй! Тэгээд яахав? Юун түрүү тархигүй, гар хөлгүй, шүдтэй тулмаас оюунлаг хүмүүс болъё. Гадны зааврыг бурханчлан шүтдэг сохор шүтлэгээ хая. Оюунаа дайчилж, бие даан сэтгэж, юм бүтээж, мөнгө олъё. Оюу толгой хэмжээтэй, оюун ухаан хязгааргүй. Бидний тархи бусдынхтай ижил. Дэлхийд хэний тархи тэргүүлж явна тэдний хойноос сэтгэе зүтгэе. Бид гүйцнэ. Мэхлэгч суртлыг хая. Мэхлэхээр айсуй суртлыг няцаа. Өөдлөх гарцаа өөрсдөө ол. Тэгээд өөрсдөө хөл дээрээ бос. Түүх бол сургамж, мөн залуурч! Түүх биднийг үндэсний бахархалд хөтөлнө. Харин худал түүх бусдын номхон зарц, үндэс угсаагаа дээдлэх ой санамжгүй боол болгох зорилгоор гаднаас зохиогддог тул худал ташаа түүхээр багшлуулбал мөнхийн боол явна гэсэн ухаарлыг яс махандаа шингээ! Үнэн түүх үндэсний үзлийн цэнэг, харьд уусахгүйн дархлаа гэдгийг алхам тутамдаа дээдэлж, насан турш шүтэж яваарай. Тэгж чадах аваас бидний тархинд цус мэт харвасан хар элэгтний боолчлох зорилготой үзэл суртлаас ангижирч чадна. Гэгээрцгээ. Гэгээрэх тусам хүчирхэг болно. Дэлхийн шилдэг боловсролыг шамдан эзэмшиж чадвал улаан оросын ухуулга тархинаас чинь ул мөргүй арилсан байх вий вий. Бурхны сургаалд монголчууд бүгдээр уусан шингэх сэн. Нийтийн гэгээрэл бол нийгмийн хөгжил авай. Буян нүгэл гэдэг хувь хүний шамбал там гэхээсээ илүү тухайн ард түмнийг нийтээрээ зөв амьдрахыг хэлнэм. Зөв олон түмэн гагцхүү хөгжиж байнам.