Имам Хомейнийн бунханд зочилсон монгол хүн гарын арван хуруунд багтах төдийд байдаг бол би бас тэр ховор учралыг амссан нэг нь болж таарна хэмээн бэлгэшээж сууна. Тегеран хотоос чанх баруун өмнө зүгт Бехеште-Захра хэмээх оршуулгын газар байгуулсан энэхүү мечет бол  91 метр өндөртэй  4 лут минаретаар (цамхаг гэе) хүрээлэгдсэн  аварга том барилгын цогболбор аж. Баруун өмнө зүгт гэдэг нь  нөгөө ариун дагшин Меккаг (Саудын Араб) чиглүүлж байршуулсан,  мөн л исламын шашны бэлгэдэлийн илэрхийлэл гэнэ.

Шашин гэснээс би учиргүй лалжсан зүйл нүдэнд ил харагдсангүй гэсэн, түүн рүүгээ дахин орж тайлбар хайя. Иран бол зороастрын (зороастризм) шашны өлгий нутаг бөгөөд тийм шашинтай явж байгаад бүр хожуу XVI зуунд лалын шиитийн урсгалыг төрийн шашин болгосон юм билээ. Иран өөрөө эртний улс, анхны төр улс Элам гэдэг нь манай эриний  өмнөх III зуунд Хузестанд бий болсон, анхдугаар Дарии хааны үед Персийн хаант улсыг тэд байгуулаад Грекээс Инд мөрнийг хүртэлх асар уудам нутгийг захирч байсан, өөрсдийнх нь бахархдагаар бол дэлхий дээр 2500 жил тасралтгүй оршин тогтнож буй цорын ганц улс гээд тооцож үзэхүл ислам нь Ираны түүхэнд бага зай (500 жил орчим) эзлэх мэт. Үлдэх 2000 жилд нь “Зороастризм”-тайгаа  байсан ба тэр шашнаа хүн төрөлхтөний анхны  суурь шашин гэж өөрсдөө үздэг, түүх ч тэгж нотолдог юм байна.

Зөнч биваагарьд Заратуштра энэ шашныг үндэслэсэн, бурханаас түүнд Ахура Мазды гэж нэр хайрласан, мөн чанар нь ариун сэтгэл, ариун  үйлсийн төлөө өөрийн сонголтоор амь биеэ үл хайрлахыг номлодог, бурхан амилаад газарт буугаад ирсэн нь тэр хэмээн галыг сүсэглэдэг шашин аж. Одоо Иран, Энэтхэгт энэ шашны голомт байна. Зороастраас христос, жүүд, лалын шашнууд салбарлаж  төрсөн бөгөөд үнэхээр цаг хугацаагаар нь хөөж үзвэл энэ гурав бол дэлхийн дараагийн гол шашнууд болж таарч байна. Энэ гурав дээр суурилаж хүн төрөлхтөний иргэншил соёл хөгжсөн гэдэгт иранчууд гүн итгэдэг. Тэгээд ч Грек (цаашаа Европ), Турк, Араб, Энэтхэгийн иргэншилд Ираны нөлөө маш их байсан хэмээн тэд бахархдаг.

Дэлхийд гурван шашин байна, тэр нь христос, жүүд, лал хэмээн Египетэд олон хүн үздэг юм билээ. Ираны шашны тайлбар ч үүнтэй төстэй юм шиг.  Тэгвэл манай бурхан будда чинь юу болж таарах вэ хэмээн би мөн ч олон удаа маргаж, амаа таглуулсан даа. Хариулт нь тодорхой. Амьд явсан бие хүнд (Будда) бид шүтэж сүсэглэж байвал тэр нь шашин биш, харин Будда нь өөрөө бурханы элч болж бурханы үгийг номлож байвал тэр нь шашин мөн гэх тайлбарыг бишгүй нэг сонсож байна. Аллах бол бурхан, тэр мөнхөд оршино,  түүнийг хэн ч төсөөлж зүрхлэхгүй, харин зөнч Мухаммед бол Аллахын дэлхийд илгээсэн цорын ганц элч нь, энэчлэн нигүүлсэгч Исүс Христос бол мөн Ертөнцийн эзний элч нь, Ертөнцийн эзэн бол мөнх гэж тайлбарладаг. Тэгвэл тэр цаад бурхан гэдэг нь Заратуштра гэдэг тэр  зөнчийг элчээрээ дэлхий рүү анхлан илгээсэн гэж Иранд үздэг юм байна.

Учиргүй лалжаагүй гэдгийг нь илтгэх гайхалтай баримт Иранд байх юм аа. Лалын тэр их хатуу бодлоготой улсад лалаас гадна гурван шашин: христосын, жүүдийн, зороастризм хуулиар хамгаалагддаг, Үндсэн хуульдаа тусгайлсан заалттай. Бусад шашнууд бол  (буддын, бахаи, хиндү гэх мэт бусад бүгд) хуулийн этгээд биш, харин нэр бүхий эхний 4 шашнууд нь парламентад төлөөлөлтэй байх эрхтэй, тэгээд ч жүүд (еврей) депутатууд хүртэл их хуралд нь хэд хэдээрээ бий гэж байна.

Энд толгой эргүүлмээр баримт дурдагдаж байна. Жүүдийн төр улсыг газрын хөрснөөс арчиж хаяна, нацистууд II дайны үед жүүдүүдийг аймаглан устгасан, холокаст энэ тэр гэдэг чинь шал зохиомол хэмээн Махмуд Ахмадинежад гуай айлдаад байсан атал еврейчүүдтэй (тэд хэдий цөөхүүлээ ч гэсэн) төрөө хуваалцан барилцаж  байна, бүр Тегеранд нь 20 синагог (еврейн сүм) ажиллаж байна гэдэг анхандаа надад төсөөлөгдөхгүй байлаа.

Бас нэг хөндлөнгийн тайлбарыг сонирхъё. Хэн гуай ч интернэтээс өлхөн олоод үзчих мэдээлэл л дээ. Ахмадинежад гуайн тэгж ярьсан нь бүр шал өөр зорилготой хэмээн британийн Дейли Телеграф агентлаг таамаглал дэвшүүлжээ. Албан ёсны намтраараа бол тэрээр Ираны Семнан мужийн Арадан тосгонд 1956 онд төрсөн. Гарал үүслийг нь нэг их дурддаггүй. Албан ёсоор бол перс л гэх байх, харин азербайжан, талыш гэх мэтээр гадаадын хэвлэлүүд бичсэнийг интернэтээс харчихаж болно. Гитлерийн өвөг эцэг нь жүүд байж, тэднийхэн хэдэн үеэрээ гадуурхагдсанаас болоод тэрээр жүүдүүдээ үзэн ядаж өссөн хэмээн саяхан Оросын ТВЦ нэвтрүүлгээр нэг удаа таамагласан шиг Ираны одоогийн Төрийн тэргүүн бол жүүд, жинхэнэ нэр нь Сабурижиан, энэ бол Ираны жүүдүүдийн түгээмэл нэр, эцэг эх нь лалд орохдоо овгийн нэрээ өөрчилсөн хэмээн Дейли Телеграфын мэдээнд (The Telegraph, 3 Oct 2009) нотлохыг зорьжээ. Жүүд гэдгээ нуухын тулд Израилийг харааж зүхэж дүр эсгэдэг хэмээн цааш нь бичсэн байх юм. Гэтэл  “Гардиан” сонинд (The Guardian, 5 October 2009) үүнийг сөргүүлж, тэр бол жүүд огтоос биш хэмээн Ойрхи Дорнодоор мэргэжсэн Меир Жавенданфар гэгч бичээд, энэ бол ердөө л бор шувуу, аман салхи (цуурхал гэсэн санаа нь тэр юм болов уу) гэж бүр цохон тэмдэглэсэн байх аж. Жүүдүүдтэй төрөө хуваалцан барилцаж  байна, Тегеранд нь олон синагог идэвхтэй ажиллаж байна, жүүдүүд нь Үндсэн хуулиараа хамгаалагддаг юм байна гэдэгт гадаадынхан тайлбар хайж байгаа нь л энэ юм болов уу. Энд би ямар нэг зүйл нотлохыг зорьсонгүй, энэ бол миний байр суурь огтоос биш, дэлхийн хэвлэл мэдээллийн нэгээхэн таамгийг эшлэж байгаа хэрэг юм шүү дээ.

Ер нь Тегеранд очоод төрсөн миний анхны сэтгэгдэл бол энэ хот яав ч лалын, арабын, дорно дахины хот биш юм, үндэстэн угсаатан, шашин-соёлын хувьд маш өвөрмөц хот юм гэж ойлгосон, элдэв юм унших тусам тэр нь бүр нотлогдож байна.  Дүүрэг хотуудыг нь оролцуулаад “Их Тегеран” гэж нэрлэх ба нийт оршин  суугч нь 13 саяас давж байгаа, энэ үзүүлэлтээр бол Азийн томхон хотын тоонд зүй ёсоор орно. Хотын гудамжаар нь өдөр шөнөгүй давхиж явахад харьцуулалт хийх элдэв зүйл надад бишгүй ажиглагдаж байлаа. Дэлхийн аль хоттой төсвтэйв гэдэгт элдэв хариулт ч олж болохоор. Тэр их даваа гүвээгээр өгсөж уруудаж явахдаа уул толгодыг дамнуулан байгуулсан Белград, Стамбул, Софитой ч төстэй юм болов уу гэж бодож байв. Иран бол ерөнхийдөө  уулархаг орон юм уу даа.  Тегерены тэр их гүүрэн замууд, хоёр талаар хяр дээгүүр эгнэх шинэ хорооллууд бол яалт ч үгүй Стамбулыг санагдуулам. Битүү модон дундахи дан, давхар байшингууд, хуучны хашаа хэрэм нь Алматы хотын хуучин хорооллыг санагдуулам. Хуучны цайз бэхлэлт, барилгын зарим дизайн нь Баку хотын захын хорооллыг санагдуулам. Хотын чанх хойно өндөр уулс сүглийх нь 4 уулаар хүрээлэгдсэн нийслэл хотыг маань ч санагдуулах шиг. Хэрэв оройд нь цас цайран харагддаггүй бол Далан хар уулын өвөрт орших Хөх-хотын хойд этгээд яг тэгж харагддаг даа ч гэж харьцуулан бодов. Ерөнхийдөө европ маягийн хот юм. Байшин барилга нь европ ур хийцийнх зонхилж байна. Хот байгуулалт, зам харгуй, цэцэрлэг нь ч хуучны Европыг санагдуулам. Энэ утгаар би Тегераныг лалын, арабын, дорно дахины хот биш гээд байгаа хэрэг. “Тегеран-43” гээд ном зохиол, кино, дурсамж бишгүй нэг бий дээ. Нацистын Германы эсрэг их эвслийн дээд хэмжээний уулзалт болж, ХХ зууны түүхийг бичилцсэн гурван их удирдагч очиж байсан хот гэхлээр яалт ч үгүй дэлхийн түүхнээ нэрээ мөнхөлсөн хот болж таарна. Түүхэн гэдэг утгаараа.    

Иран нь 60 гаруй үндэстэн ястан, отог омгоос бүрдсэн олон үндэстний орон юм. Гэхдээ перс, түрэг гэсэн үндэстний хоёр том бүлэг зонхилж байна. Перс гэдэгт персүүд, ялангуяа хотын хүн амын олонхи нь, перстэй төстэй, төсвтэйвтэр гэдэгт  гилян, мазендеран, талыш, курд, лур, бахтиар, пуштун, белуж, тажикууд, харин  түрэг гэдэгт азербайжанууд ордог юм байна. Иранчуудыг гаднаас нь хараад нэлээд европжсон, соёлжингуй улс юм уу гэсэн сэтгэдэл төрж байлаа. Тэдний аж төрөл, соёл, хоол хүнс нь, хот байгуулалт, цаг агаар нь арабтай харьцуулахад монголчуудад илүү ойр байж мэдэхээр ч санагдсан.  

Тегеранд Азид томхонд орох зах байдаг гэсэн, өөрсдөө ч их ярих юм, очиж үзээгүй. Харин очиж үзүүштэй дурсгалтай нэгэн газар байнаа. Зам дагуу юм. Зардал чирэгдэл орохгүйгээр гуравхан ам. доллараар (30 мянган иран риал) үзчихэж болно. 1971 онд Ираны хаант ёсны 2500 жилийн ойгоор босгосон гэж байна. Эрх чөлөөний цамхаг – Азади тауэр. Ираны тухай гадаадын ТВ-үүдийн мэдээнд байнга гаргадаг даа, 4 тийшээ алцайлгаж босгосон тэгш оройтой, шаргал өнгөтэй, том арктай хөшөөрхүү барилга байдаг. Түүний орой дээрээс Тегеран хот тэр чигээрээ хэдэн тийшээ харагдаж байна лээ. Тэнгэр цэлмэг бол түүний орой дээрээс хичнээн гоё кино-фото зураг авч болох бол доо хэмээн бодож байлаа. 2007 онд Тегераны төв хэсэгт, гэхдээ өндөрлөг газар Бурже Милад хэмээх 435 метр өндөр (дэлхийд 4 дүгээрт орох) телецамхаг босгожээ. Бид дэргэдүүр нь бишгүй нэг давхиж явлаа...