Ойрдоо  олимпийн алтан медаль авсан биш төрийн дуулал, далбаа тойрсон бөөн асуудал гарлаа. Уул нь бид төрийн дууллаа ордон дотор Ерөнхийлөгчдөө дуулаад өг­чих­дөг байсан болохоор  ан­заардаггүй байж. Радио  ба зурагтаар явуулдаг байсан гэж үү? Тэр чинь нэг бол өглөө сэрээгүй байхад, эсвэл үдэш орондоо орчихсон хүмүүс нэг бол юу яаж, нэг бол  хуулиа ч юм уу засч байхад л яваад  өнгөрдөг байсан. Харин ойрын өдрүүдэд  өдөр шөнө­гүй медаль аваад, хаа сайгүй төрийн дуулал эгшиглэв дээ. Тэгсэн чинь  Монгол Улс хорин нэгэн  аймагтай атлаа Дархан аймгийн нэрийг л ганцхан төрийн дуулалдаа оруулдаг юм байна. Оруулд­гаар барахгүй эхлүүлдэг байж таарлаа. Олимпийн аварга төрсөн Булган аймгийнхан "Булган манай хувьсгалт улс..." гэж эхлүүлсэн бадаг бүхий төсөл бэлдээд байтал, өчигдрөөс Төв аймгийнхан олимпийн бас нэг аваргатайн  хувьд  "Төв манай хувьсгалт улс.." болгон засуулахаар хөөцөлдөж эхлэв. Завханы­хан болохоор манай хоёр "Ерөнхийлөгч"-ийн толгойд ийм юм ороогүй юм байх даа, тэгсэн бол Бээжингийн "Шу­вууны үүр" цэнгэлдэхэд "Зав­хан  манай занага улс..." гэсэн дуу цуурайтахыг хэн хорих билээ гэлцэж байна.

Гадуур ингэж өгүүлэв. Үндсэн хуулийн өнөө бадаг Багабандийн үед солигдсон  бол "Сахалтай төрийн минь сайхан сүлд юмуу, живэртэй төрийн жишиггүй сүлдэн" гэж засагдах байсан гэнэ. Түүнч­лэн Очирбат гуайн санаанд төрийн дууллаа сэм засах санаа төрсөн бол "Бажгар төрийн бахим сүлдэн" болох нь гарцаагүй гэнэ.  Дууллыг засах нь ч дүүрч. Нэг өглөө сэрсэн чинь төрийг минь өөрийг нь засаад хөнгөлөөд тайгалчихвий гэж залбирч байгаа мухар сүсэгтэн ч таарлаа. Ийм тохиолдолд төрийн сүлдэнд байгаа азар­гыг засч морь болгох юмуу, ижил зүсмийн гүүгээр солих ажил ундрах бололтой.

Ингэхэд төрийн ёслолын албаныхны хэлж байгаагаар бол төрийн дууллын энэ бад­гийг үе, үеийн Ерөнхийлөгч нар тухай тухайн үедээ нас биеийнхээ онцлогт тохи­руу­лан засч байхаар журамлах юм байна. Ер нь Энхбаяр гуай шиг хойно утга зохиолын сургуульд сурч шүлэг бичих дөрвөн арга заалгасан Ерөн­хийлөгч дандаа тааралдаа ч уу, үгүй ч үү гэдгийг  бас бодоогүй биш бодолцсон бай­на. Ухаандаа дараагийн ээл­жинд атигар, намхан Ерөнхий­лөгч гарвал төрийн дуулалд оруулах өөрчлөлтийг Зо­хиолч­дын хороогоор хийлгээд хадгалчихсан нь монгол тө­рийн холч хараа гэлтэй. Тэнд байгаа хувилбар  "Атигар төрийн минь атмаан сүл­дэн..." хэмээн эхлэх бөлгөө.

Засвар ингээд дуус­сан­гүй. "Дархан манай хувьсгалт улс.." гэдэг мөрийн хувьсгалт хэмээх үгийг "хувьсгалт на­мын байр жилийн дараа шатах" тул улс үндэстний хийморьт муугаар нөлөөлөх магад хэмээн хасч байсан гэх.  Оронд нь "Тусгаар" гэдэг үг авсан гэнэ.  Бас ямар ч санаагаар юм бэ, бүү мэд "Дайсны хөлд хэзээ ч орох­гүй" гэсэн ерөөлийн мөрийг хассан бололтой.  Дайсны хөлд хэзээ мөдгүй орно гэж бодов уу, эсвэл бидэнтэй учрах дайсан хөлгүй байх ч учиртай юм уу?  Оронд нь "Далай их дээдсийн..." гэсэн зүйл анги орсон байх нь. Аль далайг хэлээд байгаа нь ойлгомж муу. Зарим хүн Атлант, Номхон далайн нэр байх гэж таамаглаж байхад Хойт мөсөн далайг хэлсэн хэрэг гэж мэдэмхийрэх ч хүн байна. Тэр ч байтугай "Даа­шин­хүүгийн пүүсийн данжаад Далай наймаагийн нэр ээ хө. "Дайсны хөлд хэзээ ч орох­гүй" гэсэн мөрийг зүгээр нэг авч хаяагүй" хэмээн мэлзэх этгээд ч бас байна. За за, улс амьтны аль бурахыг тэр гэхэв. 

Манай төр чинь хичнээн ч сүлдтэй юм бэ дээ. Бас хар ба цагаан сүлд гэж байна. Хавар болгон л төрийн хар сүлд цэнгүүлнэ гээд бөөн юм болдгийг санавал найр цаа­дам, шоу цэнгээнд нугасгүй нэг сүлд байдаг болтой юм.  Найр цэнгээнд тийм л дуртай юм бол олимпод аваад явах­гүй яасан юм бэ гэхээр тэр нь дайны сүлд юм гэнэ. Хята­дад олимп болохын зэрэгцээ манай  цэргүүд тэнд очиж байлдвал аваад явж болох нь л дээ. Нэг бол байлддаг нэг бол паартии хийж шоуддаг, үүнээс өөрөөр байдаггүй  эд болтой юм аа.

Сая дуулахнаа төрийн хар, цагаан сүлдээ бүрэн ашиглах нэг арга олоод бай­гаа юм аа даа янз нь.  Энэ хоёрыг Ерөнхийлөгчдөө өдөр тутам хэрэглүүлэх болж бай­гаа юм байна. Цагаан сүлд ч яах вэ. Хар сүлд төвөгтэй. Ерөнхийлөгч  байнга нийллэг, банькаат  хийх юм уу, аль нэг улстай байн байн байлдаад байж таарахгүй.  Мөн хар сүлдээ хав   дарчихаж бас боломгүй. Ийм байдлаас гарах аргыг манайхан олжээ. Гарц энгийн. Ерөнхийлөгч сайхан зантай байвал маши­ны­хаа хамар(өөрийнхөө биш) дээр цагаан сүлдээ хийсгэж давхина. Харин гэрээсээ ууртай уцаартай гарвал хар сүлдтэй сүнгэнүүлнэ. Үнэн оновчтой шийдэл. Ерөнхий­лөгч хар сүлдтэйгээ давхиж харагдвал хэн ч ажил хөө­цөлдөхөөр орж юмаа нураал­гах­гүй. Харин цагаан сүлдтэй өдөр нь цөмөөрөө орж ажлаа бүтээнэ. Хүн бүрийн ажил бүтэж Монгол төр гацаанаас гарна.

Ингэхэд эхэлж ярьсан санаагаа мартаад дуусгачих гэж байна шүү. Төрийн дуул­лын эхлэлийг төгөлдөр бол­гоё гэвэл ".....хувьсгалт улс" гэсэн мөрийн өмнө "Архангай, Баян-Өлгий, Баянхонгор, Бул­ган... Хэнтий " гэж  21 аймгийн нэр орох болчоод байдаг. Ингээд хэвээр үлдээе гэтэл гар үйлдвэрийн артелийнхан гомдол гаргажээ. Тэд "Дархан гэдэг чинь аймгийн гэхээсээ  төмрөөр юм хийдэг мэргэж­лийн нэр. Монгол хүн Чингэ­сийн үеэс хоёр чиглэлээр үйлдвэрлэл хөгжүүлсний нэг. Энэ нэрийг оруулсан нь сайн боловч аж үйлдвэрийн нөгөө салбар болох модон эдлэлийн аж ахуйг мартсан нь гом­долтой гэсэн" гэсэн байна. Ингээд эхийг эцээхгүй, туга­лыг тураахгүй гарц олсон нь "Дархан манай мужаан улс..." ажгуу.    

2008.08.25

Хавсралт. Монгол Улсын төрийн дууллын ориг ба засварлагдсан эхийг http://zorigt.blogspot.com/2006/07/blog-post_17.html сайтаас авч  дор нийтлэв. Тэнд  Ц.Дам­дин­сүрэн ба Н.Энхбаярын эхийг зэрэгцүүлэн үзсэн байна. Саяхан манай Ерөнхийлөгч "Манайхан төрийн дууллын­хаа үгийг цээжлэхгүй, их муу байна" гэхчилэн ярьсан нь цаанаа  учиртай юм байна. Хүмүүс сая "олимпийн алт"-ын үеэр төрийн дууллаа хуучин үгээр нь дуулаад Ерөнхийлөгчийнхөө үгээр дуулахгүй байсанд манай төрийн тэргүүн юм санасан болтой юм билээ.

Төрийн дууллын үг наад­мын өмнө шинэчлэгдчихэж. Нэг бадаг нэмэгдсэн байна. Гэхдээ зохиогч нь Ц.Дамдин­сүрэн гуай гэж явах юм байна.

Төрийн дуулал

Дархан манай тусгаар улс

Даяар Монголын ариун голомт

Далай их дээдсийн гэгээн үйлс

Дандаа энхжиж, үүрд мөнхжинө

Хамаг дэлхийн шударга улстай

Хамтран нэгдсэн эвээ бэхжүүлж

Хатан зориг, бүхий л чадлаараа

Хайртай Монгол орноо мандуулъя

Өндөр төрийн минь сүлд ивээж

Өргөн түмний минь заяа түшиж

Yндэс язгуур, хэл соёлоо

Yрийн үрдээ өвлөн бадраая

Эрэлхэг Монголын золтой ардууд

Эрх чөлөө жаргалыг эдлэв

Жаргалын түлхүүр, хөгжлийн тулгуур

Жавхлант манай орон мандтугай

Харьцуулж үзэхэд амар гээд хуучин үгийг нь бас оруулчихъя. Харсан чинь миний нэр төрийн дууллаас "хасагдчихсан" байна ш дээ.

Дархан манай хувьсгалт улс

Даяар Монголын ариун голомт

Дайсны хөлд хэзээ ч орохгүй

Дандаа энхжиж, үүрд мөнхжинө

Хамаг дэлхийн шударга улстай

Хамтран нэгдсэн эгнээг бэхжүүлж

Хатан зориг, бүхий л чадлаараа

Хайртай Монгол орноо мандуулъя

 

Зоригт Монголын золтой ардууд

Зовлонг тонилгож жаргалыг эдлэв

Жаргалын түлхүүр, хөгжлийн тулгуур

Жавхлант манай орон мандтугай