“Эрүүл явбал эр хүний замын хүзүү урт даа”... гэсэн санаашрангуй  үгээр өндөрлөж байсан бидний уулзалт цастай өвлийн сэрүүхэн өдөр өрнөж байсан санагдана. Тэр цагаас хойш олон сар өнгөрчээ. Монголын олон нийтийн зүгээс Баяр яагаа бол, Баяр одоо яах бол...гэж санаа тавьсан шалаатай асуултууд түрсээр...Тэр эргэж иржээ. Ирээд чуулганы танхим дахь гишүүнийхээ суудалд чимээгүйхэн очиж суув. Харин хэдэн сарын турш түүний зүг нисгэсэн мөнөөх асуулт бүр эрчтэйгээр ахин оволзож эхлэх нь тэр.
Ингээд би товлосон уулзалт руугаа алхаж явна. Орой намрын ховорхон сайхан бороо сэтгэл татам тансгаар орж байна. Тогтсон усанд шав шар навчис хөвөөд л...тавьтаргүй машинууд ус цацлан давхиад л...хэний ч сэтгэлд хир буртаг байхгүй нэг л ер бусын болчихсон юм шиг.  
С.Баяр дарга хараахан ирээгүй байна. Би түрүүлчихэж... Утас дуугарч, 15 минут хоцрохоо дуулгаж байна. Товлосон цаг болж, зочин маань гялалзсаар орж ирэв. Саарал цувныхаа захыг босгочихсон, урьдийн гал цогтой С.Баяр...

-Тантай эргэн уулзаж, товлосон ёсоороо ярил­цахаар сууж байгаадаа баяр­тай байна. Сүүлд уулзаж ярилцлага хийх үеэр таны бие үнэхээр сайнгүй хараг­даж байсан шүү. Харин өнөө­дөр яг хуучнаараа гя­лал­заж байх шив дээ. Одоо бүх юм “окей”  гэж ойлгож болох  уу?

-Хорвоод дөнгөж мэндэл­сэн хүүхдийн бие л бүх юм нь “окей” байдаг биз. Хорвоогийн тоос тавин жил босгож яваа мань мэтийн бие бүх юм нь яаж “окей” байхав дээ, яаж ч бодсон. Гэхдээ дажгүй ээ. Бүтэн жил шахуу бөөн л эм­чилгээ хийлгэлээ, одоо ч хийлгэж байна. Үүний дүнд бие маань албаны хэллэгээр бол “ажлын шаардлага хангах хэмжээнд” очиж байна гэх үү дээ. Юутай ч ажлаа хийгээд явж л байна.

-Гишүүний ажлаа хэлж байна уу ?

- Тийм. УИХ-ын гишүүний ч, МАХН-ын гишүүний ч ажлаа хэлж байна. УИХ-ын гишүүний хувьд хурал, чуулганд суу­хаас эхлээд хуулийн төсөл са­наачлах, хэлэлцэх зэрэг үнд­сэн асуудалдаа орж байна. МАХН-ын гишүүний хувьд одоо удахгүй хуралдах намын их хуралдаа бэлтгэх том ажилд бусдын адил оролцож, хамжилцаж явна. 

-Хууль санаачилж бай­гаа юм уу. Яг ямар асууд­­лаар вэ гэдгийг  тод­руулж хэлж болох уу?

-Тогтож ярьвал урт удаан сэдэв болно. Энэ талаар да­раа жич тодорхой ярилцаж болох юм. Товчхондоо гэвэл газар тариалантай холбоотой юм.

-“Атрын III аянтай” хол­боотой гэсэн үг үү ?

-Түүний үргэлжлэлтэй шууд холбоотой. Хүнс гэдэг бол хүн, нийгмийн хязгааргүй хэрэгцээ юм. Хүнсний асуу­дал бол нэг талаасаа цэвэр эдийн засаг, бизнес. Орлого зарлага, үнэ инфляцын төв­шин тодорхойлдог суурь салбар гээд зөндөө юм ярьж болно. Нөгөө талаасаа энэ бол үндэсний аюулгүй бай­дал, эдийн засгийн тусгаар тогтнолтой шууд холбоотой төрийн бодлогын асуудал. Манай газар тариалангийн салбарт сүүлийн үед тодор­хой ахиц дэвшил гарч байна. Гэхдээ шийдэгдээгүй асуудал маш их хэвээр. Тухайлбал, газар тариаланг эрчимжсэн мал аж ахуйтай хослон эрх­лэх эрх зүйн зохицуу­лалтыг сайжруулах шаардлага бай­на. Газар тариалан маань цаг уураас хамаарал ихтэй, зар­дал өндөртэй, хүн хүч, хөдөл­мөр их шаарддаг салбар. Төрөөс энэ салбарыг байнга дэмжих естой. Жишээ нь, уул уурхай, ашигт малтмалын өсөн нэмэгдэх орлогын ху­римтлалаас газар тариалан­гийн үйлдвэрлэлээ тогтвор­той дэмжих бодлого, эрх зүйн зохицуулалт хэрэгтэй байна. За, мөн тариалангийн газрын өмчлөлийн асуудал байна. Хуулиар зохицуулах учиртай энэ мэтийн асуудал олон байгаа бөгөөд эдгээрийг тойруулаад ярилцсан зүйл ч цөөнгүй. Тэр яриагаа УИХ-ын гишүүний хувьд ажил хэрэг болгох бодол байна.

-Намын их хуралдаа бэлт­­гэх том ажилд орол­­цож байна гэлээ. Та яг юу хариуцаж бай­гаа юм бэ, нууц биш бол? 

-Намын Удирдах зөвлө­лөөс надад өгсөн үүргийн дагуу МАХН-ын мөрийн хөтөлбөрийн ажлын хэсгийг ахлаад ажиллаж байна. Энд нууцлаад  байх юу байв гэж. 

-Намд ч гэсэн та өнөө­дөр жирийн гишүүн биз дээ?

-Жирийн гишүүнээс гадна намын Бага хурлын гишүүний сонгууль бас бий. 

-УИХ-ын чуулганд орол­цож байгааг тань теле­ви­зээр харсан. Нэг л сонин харагдаж байна билээ?

-Юу нь сонин гэж ?

-Байрлаж байгаа эгнээ, зэрэгцээд сууж байгаа бай­дал тань нэг л сонин хараг­даж байсан. Эсвэл эгнээгүй өндөрлөгт, тус­даа ганцаа­раа тух­лан сууж байхыг тань ха­раад сурчихсантай холбоотой юм болов уу?

-Үгүй, тэгээд хаана суух гэж. Тэрүүхэндээ намайг хөөрхөн тавлаж байгаа юм аа даа, янз нь(инээв). Их хурлын 76 гишүүний нэгийн хувьд оноож өгсөн суудалд л сууна шүү дээ, би чинь. Тэр нь ч надад түрүүчийнхээсээ арай илүү зохидог байж магад,  хэн мэдлээ.

-Танд юу нь зохидог, юу нь зохидоггүй талаар аян­даа ярилцана гэж бодож бай­гаа. Ингэхэд саявтар нутгаараа явж амжив уу?

-Эмчилгээ, шинжилгээ гэсээр сая амжсангүй. Зун бол харин сайн явсан. Сар гаруй зоргоороо явсан шүү.

-Нээрээ тийм л дээ. Хөвс­гөл нутагтаа Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэг­дорж­той цуг амарч байна гэж дуулд­сан. Тийм юм уу?

-Цуг амрах нь ч юу юм.  Уулзахын хувьд бол уулзсан.

-Та хоёрыг уулзаж, тав хоног тухлан сууж хөө­рөлд­лөө гэж сонссон. Энэ хэтэр­хий нарийн, нууц мэдээлэл болчи­хож байгаа бол энэ сэд­вийг орхих уу, яах вэ?

-Сүртэй юм... Хотоос яваа, хөдөө суугаа олон хү­ний нү­дэн дээр бид хоёр уулзсан. Тиймээс энэ нэг их нууц, нарийн мэдээлэл болж  чадах юм болов уу даа, чааваас.

-Ерөнхийлөгч Ц.Эл­бэг­дорж та хоёрыг тэнд уулза­хаар тохирсон  гэж бас дуулдсан...

-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дор­жийг наадмын дараа ОХУ-ын Эрхүү муж, Буриа­даар айлчлаад нутаг буцах­даа Ханх-Мондын хилийн боомтоор орж ирээч ээ гэдэг саналыг би Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраар дамжуулан хүргүүлсэн. Энэ саналыг маань Ерөнхийлөгч хүлээж авсанд би талархдаг. Тэгээд түүнтэй Хөвсгөл далайн хойд цэг, Ханх суманд уулзъя  гэж урьдаас тохирсон ёсоор уулзсан нь тэр . 

-Ерөнхийлөгчийг заа­вал тэр хилийн боом­тоор оруулахын нарийн учир нь юу юм бэ?

-Учир нь нарийн гэхээсээ тун энгийн. Манай ард иргэ­дийн хувьд бол Хөвсгөлөөс хой­шоо гарах гол гарц нь Ханх-Мондын тэр л боомт бай­даг. Олон хүн дамжин өнгө­рүүлэх хил, гаалийн байр сав болон бусад боломж бо­лолцоог нь манай талаас хэ­рэндээ л овоо базаасан са­наатай. Харин Оросын та­лаас бол эдгээр нь нэлээн хүндрэлтэй байдаг. Дээрээс нь цаад талаасаа хүнд суртал, элдэв чирэгдэл ихтэй байна гэсэн гомдол манай ард иргэдээс тасардаггүй. За тэгээд гуравдахь орны жуул­чид тэр боомтоор нэвтрэх эрхгүй шахуу. Гэтэл бид тэр бүс нутагт олон улсын жуулч­лал хөгжүүлнэ гээд байдаг. Энэ мэт асуудал олон бий. Би ОХУ-д Элчин сайдаар ажил­лаж байсан цагаасаа л хөө­цөлдсөн санаатай. Бүр 2003 онд байна уу даа, Н.Энхбаяр даргыг Ерөнхий сайд байхад нь тэр боомт дээр Оросын талын удирдлагуудтай хий­сэн уулзалтыг санаачилж, зохион байгуулж  байсан гээд яривал зөндөө л юм бий. Харамсалтай нь, тэглээ гээд байдал нэг их сайжирдаггүй л юм.

-Яагаад тэр вэ. Оросууд хүсдэггүй юм уу. Дур­гүйд хүчгүй гэдэг шиг?

-Дургүй ч юу байхав. Өөр олон асуудалдаа түүртдэг биз дээ. Хоёр улсын дээд удирд­лагын хэмжээнд үүнийг хэ­лэл­цэхэд асуудал гардаггүй л юм. Яг хэрэгжүүлэх шатандаа л гацаад байдаг. 2003 оноос хойш ажил овоо цэгцэрч байс­наа сүүлдээ тэгсгээд эрч нь суларсан. Тэгээд суларс­ныг нь чангалах гээд байгаа маань энэ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хилийн тэр жижиг боомтоор зориуд орж гарвал Оросын талаас энэ зүг рүү анхаарлаа дахин хандуу­лах байх. Боомтоо тохижуу­лах барихаас авахуулаад тэ­рүүгээр зорчиж байгаа мон­гол иргэдэд маань арай л ээл­тэй, зөөлөн ханддаг болох байх гэдэг үүднээс би тэр аж­лыг хөөцөлдөөд байгаа учир­тай юм. Дашрамд хэлэ­хэд, Ерөнхий сайд С.Батболд яг тэр боомтоор хойтон жил орж гарна гэж надад амласан бай­гаа. Нэг цэг дээр байнга тон­шоод байвал эрх биш цоор­дог  бул чулуу байлгүй дээ.
-Үнэхээр чухал ажил байж болох л юм. Гэх­дээ Ерөнхийлөгч Ц.Эл­бэг­дорж­той та ганц жи­жиг боомтын хил, гаа­лийн асуудал яриа­гүй байлгүй дээ. Монголын улс төрд сүүлийн хорин жил өгөө, аваатай яваа хоёр улс орныхоо га­даад болон дотоод бод­логын өөр олон асуудал огт хөн­дөөгүй гэвэл ит­гэх хүн гарах болов уу?
-Хорин жил танил яваа хоёр этгээдэд ярих сэдэв юу мундав гэж, нээрээ. Онол талаасаа бол тийм л байх. Практик талаасаа бол арай өөр л дөө. Хөдөө хээр уул­заад юу юугүй төрийн дотоод гадаад бодлого яриад унадаг хэнхэг арай л тусаагүй байна.  Тэгээд ч төрийн тэргүүн хүнтэй төрийн бодлого яриад сууж байх зэрэг зиндаа нь надад одоо алга. Энэ бол бодит үнэн. Бодит үнэнтэйгээ зохицож амьдрах хэрэгтэй. Тийм биз.

-Засгийг хөдөлгөж ма­гадгүй юм байна даа. Хоёр нөхөр тэнд нарийн нарийн тохироо хийсэн юм байх аа гэсэн яриа энд түгэж бай­сан. Тий­мэрхүү уулзалтын да­раа яригддаг уламж­лалт гэмээр сэдэв байх л даа?

-Засаг огцруулах сэдвээр бид хоёр ярьсан уу гэж асууж байгаа юм уу. За даа, юу ч гэл­­тэй юм бэ дээ... Өөрөө сайн бод л доо. Засгийн асууд­лаар ярилаа гэхэд би жишээ нь засгаа огцруулах талд нь ярих хүн үү, засгаа дэмжих талд нь ярих хүн үү. Туулж ирсэн зам, тухайлж байсан зорилго, тулалдаж явсан зарчим гээд юм юм бас байдаг биз дээ, надад.  Эрүүл ухааны энгийн гаргалгаа хийгээд үз л дээ.  

-Дандаа л эрүүл ухаа­наар явдаг амьдрал, улс төр гэж байдагсан бол сай­хан л юм. За, тэр ч яахав. Засаг огцруу­лах гэснээс одоо ер нь байр байрандаа очъё гэсэн яриа явсаар л байгаа. Засгаас сайд нараа татах тухай ярь­саар л байх юм...

-Яриа бол яриа. Шийдвэр бол шийдвэр ш дээ. Засагт орох ёсгүй, засгаас гарах ёстой гэсэн яриа хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсан цагаас л дуулдсаар ирсэн. Тэр яриа одоо хүртэл үргэл­жилдэг. Гэтэл Засгийн газар ам яриагаар биш, албан ёсны шийдвэрээр байгуулагддаг. Хоёр нам тус тусдаа хурал­даж, хамтарсан Засгийн газар байгуулах албан ёсны шийд­вэрээ гаргаж байсныг санаж байгаа байх. Засагт орох ч,  тэндээ­сээ гарах ч алин нь ч ам яриагаар биш, албан ёсны шийдвэрээр л нэг тийш болох нь ойлгомжтой. Нөгөөтэйгүүр, хамтрагч нам маань “Хэлсэн­дээ байх” хэмээх харилцааны суурь зарчмаас эрх биш буцахгүй байх гэдэгт бас найдаж байгаа. 

-Тэр хамтрагч нам чинь хэлсэн, тохирсноосоо бу­­цах­гүй, сонгууль дө­хөөд  ирэхээр том, жи­жиг улс төрийн тоглолт хийгээд унах­гүй  гэсэн баталгаа та­най намд байгаа юу?

-Баталгаат засварын га­зар биш, техникийн тийм ба­талгаа бол байхгүй. Гэхдээ АН бол бас ч гэж унаж босч үзсэн, хал үзэж халуун чулуу­ны амт мэдэрсэн нам. Улс төрд юу хожилтой, юу хохи­ролтойг эрхбиш гадарлана. Хэлснээсээ буцвал, тийнхүү хэлснийг нь сонссон, дэмж­сэн, түүнээс нь маш ихийг хүсэн хүлээсэн ард иргэддээ хожмын өдөр юу гэх вэ. Энд том жижиг улс төр хийж гүйгээд нэмэргүй ш дээ. Тав алхаад л баригдана.  Ерөөс “Хэлсэндээ байна” гэдэг зарчим бол жирийн амьдралд ч, нарийн гэгдэх улс төрд ч тэр суурь зарчим юм. Хүн ч бай, нам ч бай ерөөс тухайн этгээдийн мөн чанарыг тодорхойлдог гол шалгуур, хэмжүүр энэ гэж ойлгодог. Хэлсэн тохирсноосоо буцаж, бултаж  болдог байлаа ч түүнийг нь дагалдаад ирэх  гор, хохирлоос нь бултах аргагүй хорвоо шүү дээ.

-Одоо танай намын Их хурал болно. Энэ Их хур­­лаар  нэлээн том түү­хэн шийд­вэрүүд гарах юм шиг. Намын нэр, үзэл баримт­лалын талаар авч хэлэл­цэнэ, шийднэ гэж шуур­хайлж байгаа юм байна. Яагаад ингэж шуурхайлах болов. Юу хатгаад яараад эхлэв гэж асуух ч хүмүүс байх шиг... Энэ талаар таны бодлыг сонсч уншигч­да­даа хүргэмээр байна?

-Миний бодол, байр суурь бол тодорхой. Улс төрд орсон цагаасаа л баримталсаар ирсэн байр суурь. Амьдрал, цаг үе юу шаардаж байна тэр шаардлагад нийцүүлж өөрч­лөх юмаа өөрчилж, өөд нь та­тах юмаа өөд нь татаж, халах юмаа халж явах ёстой л гэж хэлнэ.
Хүн ч бай, нам ч бай. Нам бүр тэ­гэх тусмаа. Цаг үеийн нөхцөл бай­дал, шаардлага, боломж  өөрчлөг­дөж байна. Сүүл рүүгээ бүр маш түргэн өөрчлөгдөж байна гэлтэй. Түүнд нь нийцүүлээд юм юмаа л өөрчлөх хэрэгтэй болж байна. Цаг үеийн олон шинэ шаардлагад захи­рагдаад өнөөгийн улс төрийн сис­темээ  ч өөрчлөх, додомдох хэрэг­тэй болоод байна. Улс төрийн сис­темийн гол цөм болсон улс төрийн намууд ч өөрчлөгдөх естой. Бодлого үзэл баримтлалаа, бүтэц зохион байгуулалтаа, ажлын арга барилаа, боловсон хүчнээ  шинэ цагийн шаард­лагад нийцүүлэн өөрчлөн ши­нэчлэх, өөд нь татах ажил хийгдэх л ёстой. Хийгдсээр ч ирсэн, одоо ч хийгдэж байна. Цаашдаа ч хийгдэх нь ойлгомжтой. Өөрчлөлт, шинэч­лэл гэдэг бол амьдралын маань жам, ажлын шаардлага юм даа. Тэрнээс гэнэт л яг одоо утга учиргүй яараад, шуурхайлаад унасан юм үгүй. 

-Гэвч танай намын нэг хэсэг нь нэрээ солихгүй, үзэл ба­римт­лалаа өөрчлөхгүй  гээд бөөн маргаан үүсгээд байгаа шүү дээ?

-Маргаанаас үнэн төрдөг гэдэг. Тиймээс маргахад буруу юу байв гэж. Гэхдээ асуудлаа мэдэж маргах, мэдэхгүй маргах, мэдэн будилж мар­гах нь хоорондоо мэдээж ялгаа­тай. Энэ гурвын үр дүн гурван өө­рөөр л гарах байх. Нөгөөтэйгүүр, нэрээ солих, нэрээ сэргээх гэдгийн хооронд бас ялгаа зааг бий. За мөн, үзэл баримтлалаа солих, түүнийгээ тодотгох гэдгийн хооронд өөр том ялгаа бий. Үүнийг заримдаа санаа­тай, санаагүй хольж хутгаад байгаа юм шиг. Юутай ч удахгүй хуралдах гэж байгаа намын Их  хурлаар цаг үеийн шаардлагад нийцүүлэн нам дотроо  юуг өөрчлөх , юуг шинэчлэх, юуг хэвээр үлдээх вэ гэдэг асуудлаа  хэлэлцэх гэж байна. Тодорхой шийд­вэр гарлаа гэхэд энэ хэлэл­цүүл­гийн эцэст ардчиллын зарчмын дагуу олонхиороо л шийдэж таарна. 

-Намын нэрийг солино гэнэ үү, сэргээнэ гэнэ үү юутай ч өөрчлөгдөж магадгүй болол­той. Энэ талаар таны байр суурь ямар байдаг вэ?

-Олон юм нуршилгүйгээр ганц­хан үндэслэл хэлье. Аливаа зүй­лийн хэлбэр, агуулга хоёр нь хоо­рон­доо зөрчилтэй биш нэгдэлтэй байх ёстой. Жишээ нь, ХХ зууны эхэнд МАХН хэмээн оноож өгсөн нэр маань хэллэг хэлбэрийнхээ хувьд ХХI зуунд ажиллаж байгаа  намын мөн чанар, бодлогын агуулгатай нь нийцэж байгаа эсэх талаар бид ярьсаар, энэ асуудлыг нэг тийш нь шийдэх гэж оролдсоор өнөөг хүргэ­сэн. МАХН-ын үе үеийн дарга нарын нэгэн адил би ч энэ асуудалтай нүүр тулж ирсэн.

-Тэгсэн. Гэхдээ тэр олон дарга нар намын нэрээ сольж хү­чирдэггүй байсан биз дээ. Харин одоогийн удирдлага чадах болов уу яах бол, таны мэдрэмж ямар байна вэ ?

-Хүчээр шийддэг асуудал биш л дээ. Тийм учраас хүчрэх, хүчрэхгүйн тухай яриа энд байхгүй. Хувьсгалын тохироо бүрдэнэ гэдэг шиг нөхцөл болзол бүрдсэн эсэхтэй л холбоотой асуудал. Асуудлыг яг шийдье гэхээр шийдэх нөхцөл болзол нь тэр бүр бүрэн бүрдэж өгөхгүй байсаар өнөөг хүрсэн байдаг. Улс төрийн, нийг­мийн, эрх зүйн гээд олон нөхцөл бай­на шүү дээ, цаад ёзоорт нь. Ма­гадгүй, намын одоогийн удирдлагын энэ л үед энэ нөхцөлүүд бүрэн бүрдэл болж байх шиг. Гэхдээ асуудлын эцсийн шийдлийг намын дарга, удирдлагууд биш, намын Их хурлын төлөөлөгчид гаргана шүү дээ. Дүрэм маань тийм юм.

-Намын нэрийн тухайд ийм бай­даг байж. Харин үзэл ба­римтлалын тухайд ийм огцом яриа хөөрөө МАХН дотор хэр явагдаж байсан юм бол?

-1990-ээд оны эхний хагаст энэ нь нам тойрсон элдэв ярианы гол сэдэв болж байсан. Арга ч үгүй биз. Нийгмийн тогтолцоо орвонгоороо өөрчлөгдөж байхад түүний нэг гол гогцоо болсон улс төрийн намын үзэл баримтлал өөрчлөгдөлгүй яахав. Эрэл хайгуул ч их явсан. Тэгээд эцэстээ ардчилсан социа­лист үзэл дээрээ тогтсон. Тэрнийхээ дараа манай нам дэлхийн СоцИн­тер­ний гишүүн болсон нь асуудлын логик үргэлжлэл. Одоо бол сонгосон үзэл баримтлалаа солих, СоцИн­тернээс гарах гээд байгаа юм алга. Харин үзэл баримтлалаа тодотгох, зарим томъёоллоо эргэж харах, за­рим гадаад үгийг монголчлох зэрэг шаардлага бол бий. Тэр тухай намын Их хурал дээр ярилцана гэж байгаа.
 
-Үзэл баримтлалын хувьд бол зүүнтэн байснаа баруунтан бо­лох юм байна  гээд л мань мэ­тээс өгсүүлээд хатгах гэж хат­гаж, баалах гэж баалж бай­гаа. “Зүүн төвийн нам” гэж байс­наа “Үндэсний ардчил­сан” үзэлтэй барууны нам болж будилж байгаа ч юм шиг сонин дүр төрх ажиглагдаад байна л даа... 

-Зүүнтэн байснаа баруунтан болж байгаа юм огт байхгүй. Намын үзэл баримтлал, эрхэм зорилго хоё­рыг хольж хутгаад мэдэн будлиу­лаад байна л даа, цаана чинь. “Нийг­мийн ардчилсан үзэл баримт­лал бүхий зүүн төвийн нам” гэдэг нь намын суурь байршил, бодлогынх нь үндсийг тодорхойлсон зүйл. На­мын ерөнхий байр, байршлыг нь тог­тоосон өргөрөг, уртраг гэж ч болно. “Үндэсний ардчилсан үзэл”  гэдэг бол бодлогодоо байнга тусгах учиртай эрхэмлэн дээдлэх зорилго, үнэт зүйл, монгол хүн бүрийн дотор оршсоор, цаашдаа ч орших учиртай нандин бодол, хүсэл  тэмүүлэл юм. Тун энгийн, ойлгомжтой юман дээр будилаад, будлиулаад байх шиг.

-Намын нэр, үзэл баримт­ла­лын асуудлаар танай намын тодорхой хэсэг эсрэг байр суурьтай байгаа. Тэд хуучин буурин дээрээ үлдэнэ гэж мэ­дэгдэж байна. Хэрэв асуудал ингэж өрнөвөл  сонгууль ойрт­сон үед нам хоёр хувааг­дах аюул ирэх биш үү. Тэд МАХН гэсэн нэр, зүстэйгээ үлдэнэ гэж мэдэгдээд эхэлсэн байгаа шүү дээ ?

-Энэ асуудлыг хуулиар зохи­цуул­сан байдаг. Улс төрийн намын тухай хуульд энэ талаар маш тодорхой заалт бий. Би  өөртэй чинь уулзахдаа хуулийн тодорхой зүйл ишлэх хэрэг гарна гэж бодсонгүй. Тиймээс хууль сугавчилж ирсэнгүй, уучлаарай (инээв). 

-МАХН гэсэн дөрвөн үсэг олон хүний сэтгэл тархинд хоногш­сон байдаг учраас их үнэд хүр­дэг бололтой. Тэр дөрвөн үсгийг нь ашиглаад Монголын ардчилсан хөгжлийн нам ч юм уу, Монгол ардын хөдөл­мө­рийн нам байгуулаад сон­гуульд оролцож болно шүү дээ?

-Оролцоно л биз. Тэгээд яах юм. Юутай ч, намын нэрэнд өөрчлөлт орлоо гэхэд  “МАХН” гэсэн нэрийг хэн нэг нь буурь хадгалах нэрийд­лээр  авч үлдээд, цаашаа шатлаад улс төр хийгээд явах  бололцоо нь хуулиар хаагдчихсан гэж ойлгож болно.

-Нөгөө нэг уурлаад үсэрч боссон хүмүүс нь АН-аас  гарч ҮШН байгуулсан шиг  хувил­бараар тоглоод явчих болол­цоо тэдэнд байгаа юу л гэж асуугаад байна л даа?

-Хэн мэдлээ. Амьдрал баян. “Хэрэвзээ”  гэх үүднээс аль ч асууд­лыг, түүний дотор улс төрийн өрнө­лийг тааж ярих хэцүү. Ийм, тийм бо­лолцоо бий юу гэвэл бий л байх. Гэх­дээ тэглээ гээд шатрын хүү бэрс бол­тол мөн ч  хол доо гэж бодож байна.

-Яагаад ?

- Эрүүл ухаан гэж нэг юм байдаг даа. Түүнд итгэх хэрэгтэй.

-Юун итгэх  вэ. Энд зарим нөх­дийн улс төрд “Амьдрах уу, эс амьдрах уу” гэсэн хувь заяа­ны шийдвэр гарах үе тулж ирээд байна. Ийм үед хоргол, зомгол ч болтугай бариад ту­лалдахаас өөр аргагүй болс­ныг нь бас ойлгох хэрэгтэй биш үү.  “МАХН” хэмээх брэнд болсон дөрвөн үсгийг нь ашиглаад хождоггүй юмаа гэхэд хохироогоод өгч чадна гэж цаанаас чинь орь дуу та­виад байгааг сонсохгүй яваа юм уу, та?  

-Тэглээ гээд хаа хүрэх юм бэ. Хулхи бараа шахах маягийн юм болох уу. Зах зээлд орсноос хойш манайхан юу сайн сурсан гэвэл хулхи бараа, хуурамч брэндийг таньж сурсан байлгүй. “МАХН” гэсэн дөрвөн үсгийг луйвраар олж духан­даа наагаад сонгуульд орчихоор л бүх юм болчих хэрэг үү. Тийм хулхи улс төрөөр сонгогч олныг дөнгөж чадна гэж найдаж байгаа бол оролдоод үзэг л дээ, яахав.   

-Та Ерөнхий сайдын албаа  өгөөд, намын даргын сэн­тийгээ  шилжүүлээд  явахдаа дараагийн үедээ гэрийг нь барьж өгөөд, өрхийг нь татаж өгөөд явсан л даа. Одоо тэд  сэтгэлд тань хүртэл  ажиллаж чадаж байна уу. 

-Сайн ажиллаж байгаа. Засгаа удирдаж байгаа, намаа удирдаж байгаа нөхдийнхөө үйл ажиллагааг би бүрэн дэмждэг. Жаргал, зовлонг нь гадарлах учраас ч тэр, ерөөс үр дүнтэй, ул суурьтай юм хийх гээд сэтгэлээрээ зүтгэж байгаа нь илт  учраас ч тэр. Цаашдаа ч дэмжинэ. 

-Ерөнхий сайд С.Батболдын ажиллаж байгаа одоогийн орчин нөхцөлийг та өөрийнх­тэйгөө харьцуулж боддог уу.  Жишээ нь, эдийн засгийн болоод улс төрийн одоогийн нөхцөл байдал нь миний ажиллаж байсан үеийнхээс илүү таатай юм байна даа гэх мэтээр?

-Өөрийн зовлон их, өрөөлийнх бага харагдах гээд байдаг хорвоо. Миний үед хямрал ид нүүрлэсэн, хүнс хомс болсон, түлшний үнэ тэнгэрт хадсан байлаа гээд туулсан зовлонгоо тоочиж болно л доо. Тэг­лээ гээд яах юм. Тоочсон тоочоогүй, Ерөнхий сайдын зовлон их. Тэр суудалд сууж үзсэн хүн л үүнийг мэднэ. Тэгэхдээ нэг Ерөнхий сайдын зовлонг түрүүчийн ба дараачийн хүн бүрэн мэднэ, мэдэрнэ гэж хэзээ ч үгүй юм шиг. Би жишээ нь, Ерөнхий сайд С.Батболдод тохиолдож бай­гаа бүх хүндрэл бэрхшээлийг мэдэх­гүй ш дээ. Гаднаас нь таах төдий л яваа. Мэдэхгүй байж дүгнээд байх нь хаашаа юм. Тиймээс таатай, таагүй нөхцөл гэдэг нь  харьцангуй л ойлголт байх аа даа. 
  
-Намын дарга С.Батболд, Ерөн­хий нарийн бичгийн дарга У.Хүрэлсүх нар бол 1960-аад оныхны төлөөлөл. С.Баяр энэ том намын хувь заяаг учир мэдэхгүй, цаг нь бо­лоогүй залуусын гарт ат­гуулчихлаа гэх шүүмжлэл таны чихэнд хүрдэг үү. 2000 онд л Н.Энхбаярыг дагаж улс төрд орж ирсэн, бизнес ха­вийн хүүхдүүд л өнөөдөр намын бодлого тодорхойлж байна шүү дээ гээд толгойн үсээ зулгаан халаглаж байгаа 50-иад оныхныг бол бид харж л байна ...

-Хэн тэгж үсээ зулгааж, халаг­лаад байгаа гэж. Би л лав мэдэхгүй юм байна. С.Батболд, У.Хүрэлсүх нарын нөхөд 50 гарсан мань мэтээс хэд гурван насаар л дүү. 50 дөхөж яваа тэднийг хэн залуу гэх юм бэ. Нөгөө “дөч гарсан эр, дөрөв дар­сан ат” энэ тэр гээд байдаггүй билүү. Тэгэх тусмаа “Учир мэдэхгүй залуус, хүүхдүүд” гэх нь арай хэтэрнэ. Энэ бол нэгд. Хоёрт, манай 50-иад оны төлөөлөл одоо цагийн  дарга нараас ч залуу байхдаа, дөчин нас ч хүрээ­гүй байхдаа намын дээд өндөрлөгт хүрцгээсэн байдаг. Гуравт, 50-иад оны бидний төлөө­лөл 1996 оны сон­гуулиас хойш намын тамгыг гартаа атгаж байгаад энэ хавар л арай залуу нөхөддөө нэг юм гардууллаа. М.Энхболд даргын намын даргаар ажилласан хоёр жилийг өнгөрсөн 14 жилийн энэ урт зурвас үед оруулж эс тооцвол. Ингээд бодохоор нийт­дээ арван хоёр жил болж байна, тийм үү. Бүтэн гурван сонгуулийн бүрэн эрхийн хугацаанд чухамдаа 50-иад оны бидний төлөөлөл л МАХН-ын дээд удирдлага байж шүү дээ. Бидний үе хангалттай удсан. Тиймээс халаглаад байх хэрэггүй.

-50-иад оныхон МАХН-ын удирдлагад хангалттай удсан гэж та хэлж байна. Гэтэл энэ хугацааны ихэнхийг нь Н.Энх­баяр дарга дангаараа эзэлж, та М.Энхболд даргатай адил хоёрхон жил л болоо биз дээ. Тийм байтал “Бидний үе хангалттай удсан” гэсэн үг тань улс төрийн хатуу замнал туулсан хүний үг үү, эсвэл зүгээр нэг манж үг үү ?

-Энэ бол үнэн үг. 1996 оноос хойш МАХН-ыг 50-иад оны төлөө­лөл удирдсаар ирсэн нь үнэн шүү дээ. 1996 оны сонгуульд манай нам амжилтгүй оролцсоны дараа хамаг гайг нь  намын удирдлагадаа тохож зайлуулаад, гавьяаг засаг талдаа авч үлдээд л өнгөрсөн байдаг. Үнэндээ бол амжилт ч бай, ухралт ч бай хамтын л бүтээл байдаг. За юутай ч, 40-өөд оны бидний түрүү үеийнхэн МАХН-ын тамгыг 50-иад оны бидний үеийнхэнд эргэж ноцолгүй, элдэв авир гаргалгүйгээр хүлээлгэж өгөөд явсан нь бол үнэн бодит түүх. Харин үеийнхэн дотроо­соо яг хэн нь оройлж, хэн нь удаалж, хэн нь ард нь үлдэв гэдэг нь жич асуудал. Энэ нь тухайн хүний аз эз, заяа төөрөг, завшаан тавилан... за тэгээд өөр юу байдаг юм, зан төрх, зангараг даац гээд олон олон зүйлээс хамаардаг биз дээ.

-Тийм л байх. Жишээ нь, таны өмнө  хаалга нэг их дураараа цэлс цэлс гээд  онгойж бай­гаагүй л болов уу?

-Хаалга цэлс цэлс гэж онгойж байгаагүй. Би ч хаалга руу ухас ухас гээд байсангүй. Ухасхийсний  зор­гоор ч цэлс  гээд онгойгоод байдаг хаалга байхгүй.
 
-Байхгүй ч биш юм аа. С.Бат­болдын өмнө бол хаалга ёс­той нэг цэлсхийх шиг боллоо, тийм үү ?

-Тэр хүний заяа төөрөг нь тийм байж л дээ. Гэхдээ мань хүн ч гэлээ нэг их ухасхийгээд байгаагүй л санагддаг. Урьд насандаа манийгаа  бодвол буян их үйлдсэн юм байлгүй дээ, хэн мэдлээ...(инээв).

-1996 оноос хойш МАХН-ын тамгыг танай үеийнхэн барь­саар ирж. “Бидний үе хангалт­тай  удсан” гэж та хэлсэн.  Ерөөс улс төрд оны ялгаа, үеийн ялгаа гэж байх ёстой юм уу? 

-Ёстой, ёсгүй гэх нь хаашаа юм. Ёсгүй гэж үзлээ ч амьдралд байгаа зүйлийг яалтай билээ. Жишээ нь, оны ялгаа гэх үзэгдэл цэргийн албанд эрт дээр үеэс байсаар ирсэн. Дүрэм журмаар бол байх ёсгүй л эд. Гэтэл бодит амьдрал дээр бол дүрэм жур­маас ч илүү нөлөөтэй гэмээр байлаа. Цэрэгт байсан хүн бүр үүнийг мэддэг.  Улс төр үүнээс өөр л дөө. Гэхдээ цэрэг ч тэр, улс төр ч тэр аль алин нь нийгмийн амьдралын нэг салаа мөчир. Нийгэм дотроо бид төрсөн оноороо, хамрагдах үеэрээ тэрүү­хэндээ бас ялгардаг биз дээ. Түүний л нэг өвөрмөц тусгал юм уу даа.

-Бусад улс оронд оноороо, үеээрээ ялгардаг ийм үзэгдэл байдаг болов уу. Эсвэл “Зөв­хөн Монголдоо” гэдгийн нэг илрэл юм уу ? 

-Байлгүй яахав. Аль ч орны улс төрд, урлагт, утга зохиолд, спортын салбарт гээд зөндөө л харагдаж байдаг шүү дээ. Ялангуяа дорнын гэгддэг улс орнуудад нийгмийн энэ үзэгдэл бүр ч тод илэрдэг юм шиг. Гэхдээ насны, үеийн гэх энэ ялгаа нь нэг их зохион байгуулалтын хэлбэрт ороод, нарийн зааг, зурвас гаргаад байдаггүй юм билээ. Тийм шаардлага, бололцоо ч байхгүй. Зүгээр л нийгмийн сэтгэлгээний л нэг илрэл маягаар оршин тогтноод байдаг юм шиг. Манайд ч үүнээс нэг их ялгаагүй л дээ.   

-Танай үеийнхэн МАХН-ын удирдлагын дээд төвшинд удсан гэж байна. Тийм юм бол дараа­гийн үе чинь удирдла­гын тэр төв­шинд цаг хоцроод ороод иржээ гэж үзэж болох уу?

-Болох л юм. 50-иад оныхон 1996 оны сонгуулиас хойш зонхил­жээ гэж үзээд сонгуулийн мөчлөгөөр тооцох юм бол 2000 оноо хураагаад, удирдлагын дараагийн үе буюу 60-аад оныхон 2004 онд гарч ирэх ёстой байж гэж үзэх үндэс бий. Гэтэл тэд 2010 онд л гарч ирж байна. Ирэх цагаасаа зургаан жил хоцорсон байж  магадгүй  л юм.

-Хоцорсноос үүдсэн хохирол гэж байх уу ?

-Улс төрийн намд шинэ үеийн дараа дараагийн төлөөлөл орж ирэх сонирхол, боломж нь тодорхой хугацаанд саарвал онцгүй. Яагаад гэхээр 60-аад оныхны араас нь 70-аад оныхон, тэдний араас 80-аад оныхон гээд эгнээд байж байгаа биз дээ.  70-аад оныхны эхний давалгаа одоо 40 нас хүрлээ. Нөгөө “Дөч гарсан эр, дөрөв дарсан ат” гэхээр мянга мянган  залуу нийгмийн амьд­ралд идэвхтэй оролцох хүсэлтэй байна. Гэтэл түрүү түрүүчийн үеийн­хэн байр байрандаа шигдээд, суудлаасаа зуураад байвал шинэ шинэ үе хаана, ямар орон зайгаа эзлэх юм бэ гэсэн асуулт гарна, тийм үү. Ийм байдал үүсвэл зөвхөн нэг намд биш, нийт нийгэмдээ хохиролтой болно.   

-Нам гэдэг өөрөө их сонир­хол­той олонлог. Танай үеийнх­нийг харж байхад нэлэнхүй­дээ намын зүтгэлтнүүд ха­рагд­даг. Намдаа яваад л байсан, намынхаа бүх зовлон зүдгүүрийг туулалцаад ирсэн. Намыг гэсэн голт зүрхний нэг тийм “хайр” тээсэн ийм ул­сууд харагддаг. Гэтэл өнөөд­рийн энэ нөхөд болохоор танай үеийг намаа гээд явж байх шилжилтийн тэр үед, бас нэг хэсэг нөхдийн хувьсгал хийгээд тэмцэж авчирсан үр дүн дээр өөрсдийн амьдра­лыг босгож авсан, төрд биш, намд биш зөвхөн хувийн биз­нестээ зүтгэсэн улсууд. Тэгж тэгж гэнэт нам руу толгойгоо эргүүлж “ажилангуутаа” эрх мэдэлд заларчихсан  сэргэлэн “жаалууд”  харагдаад байгаа юм билээ л дээ?

-Хүн хүн өөр өөрийнхөө өнцгөөс л хардаг. Надад бол байдал тэгж харагдахгүй байгаа. Нэгд, “жаалууд” гэж баалах нь нас залуу талаас нь голж байгаа ч юм шиг. “Залуу байна гэдэг дутагдал тэгсгээд амархан арил­чихдаг” гэсэн нэг ёж үг бий. Хоёрт, нийгмийн нэг хэсэг маань бизнес эрхэлж амьдралаа босгож чадсан бол сайн л байна ш дээ. Ний­гэмдээ чухамхүү тийм болол­цоог нь олгохын төлөө нөгөө нэг хэсэг нь сайн дураараа эвлэлдэн нэгдээд тэр “Зовлон зүдгүүрийг туулалцаад ирсэн” юм байгаа биз дээ. Туулж, туулж эцэст нь нийгмийн нэг ч хэсэг амьдралаа босгож чадаагүй байвал мөн харамсалтай яа. Одоо тэр “Өөрсдийнхөө амьдралыг босгож авсан улсууд” чинь бусдынхаа, нийт нийгмийнхээ амьдралыг босгохын тулд зүтгэж байна. Мань мэтээс ялгаатай нь, насаар арай залуу бай­хаас гадна бизнес гэдгийг ам яриа­гаар биш, амьдралаараа мэддэг улс.  Өнөөдөр манай улсын хамгийн том бодлого, хамгийн том улс төр бол “Эдийн засаг-бизнес” болж байгаа нөхцөлд энэ бол сайн. 

-Та энэ хэддээ хир хал­даах­гүй, энэ Засгийн газарт муу дүн та­вихгүй гэдэг нь угаасаа ойл­гомж­той. Өнөөдрийн энэ намыг ч, засгийг ч таны сүүдэрт хэвээ­рээ байна аа гэж  ажиглагчид дүгнэ­дэг. Энэ бололцоогоо ашиг­­лаад  юуг, хааш нь, яаж эргүү­лэх  бодол­той байна вэ гэж асуувал эгдүүцэх үү?

-Эгдүүцэх юу байхав дээ. Эн­дүүрч байна шүү л гэж хэлнэ.

- Яагаад ?

-”Яагаад гэвэл...” гэж ирээд л, урт урт санаа алдаад л, сунжир­сан тайлбар урсгаад л суумааргүй байна. Хүнд бас боддог бодол, барь­даг зарчим гэж байдаг даа. Тэгээд л тэр. “Цагийн юм цагтаа”, “Явсан бол яв”, “Байгаа бол бай­сан шиг бай” гэдэг ч юм уу. “Гарах­даа гэрлээ унтраа” ч гэж бас болно. Бид хоёр энэ сэдвээр урьд ярьж байсан санагдах юм, Ганчимэг ээ. Заавал нэг их зарчим марчим болгож тунхаглаад байх хэрэггүй ч байж магад. Зүгээр л нэг тийм энгийн, үнэн ойлголттой байх, түүнийхээ дагуу амьдрах нь амар санагддаг.  Өөрт амар. Өрөөл бус­дад ч бас амар.

-Та өөрийгөө том эрх мэд­лээс явчихсан гэж хэлэх гээд байна уу?

-Тийм.

-Яагаад ийм итгэлтэй хэлж байгаа юм бэ?

-Явчихсан учраас. 

-Түр үү, бүр үү ?

-“Түр” гэхлээр цаана нь юм юм ургаад, нахиалаад эхэлнэ. “Бүр” гэх нь бас ч хаашаа юм. Өвдсөн бо­лохоос үхчихсэн биш дээ, ямар...(инээв). Үхэх байтугай тэтгэвэрт гарах ч болоогүй байна. Би чинь үгүй дээ гэхэд УИХ-ын гишүүн хэвээр байгаа биз дээ...(инээв).

-Ярих дургүй сэдвээ мааз­руулаад, инээд ханиад болгоод эхэлдэг зан тань хэвээр байх шив дээ... Тэтгэвэр гэснээс, цаа­на чинь танай үеийнхэн түрүү­чээсээ тэтгэвэртээ гарах тухай ярьж эхэлж байгаа юм биш үү. Ц.Нямдорж сайд жишээ нь Н.Энхбаярыг тэтгэвэртээ гарч сур гэж хэлж байгаа ха­рагдсан?

-Би хувь хүмүүсийн тухай юм ярихгүй шүү, уучлаарай.

-Би хувь хүмүүсийн тухай биш тэтгэврийн тухай асууж байна шүү дээ?

-Насны тэтгэвэр, улс төрийн тэтгэвэр, ухааны тэтгэвэр гээд олон юм бий байх. Эмэгтэй бол 55, эрэгтэй бол 60 гэдэг нь насны тэтгэвэр гэдгийг би мэднэ. Бусдыг нь бол би мэдэхгүй. Хэн юу бодож, юу ярьсныг би яаж мэдэх вэ дээ.

-Түрүү таны яриан  дунд 1996 онд хариуцлагыг ганц нэг хүнд хүлээлгээд өнгөрсөн дөө гэсэн үг унасан. Үнэхээр тэгсэн. Зарч­мын хувьд сая ч 2009 оны Ерөн­хийлөгчийн сонгуулиар хариуц­лагын тухай ярих байсан. Ха­риуц­лага ярьсангүй гэх гишүүд бас байна. Жишээ нь, С.Баяр гэдэг нөхөртэй хариуцлага ярих ёстой гэсэн. Үүн дээр цучил нэм­сэн зүйл танай намын нэр дэв­шигч олон түмэнд хэлсэн. Манай нам болоод намын удирд­лагууд нэр дэвшигч ми­ний эсрэг ажилласан гээд. Энэ асуудлын хайныг хагалах гээд та намынхаа Хяналтын  хороонд хандсан байгаа. Энэ талаар тантай уулзсан ямар ч тэнэг сэтгүүлч  асуух байхаа. Түүнээс биш хэрүүл маргаанд гал нэм­сэн зовлонтой сэдэв рүү орох дуртайдаа  асууж байгаа юм биш  шүү?

-Тэгэхээр энэ сэдвийн хувьд бол би хэлдгээ хэлчихсэн учраас  дахин дахин яриад байх сонир­хол­гүй байна. Гэхдээ нэгэнт асуус­ных би маш товч хариулъя. Намын даргын хариуцлага ярьж болно, ярих ч ёстой. Сонгуулиар сайн ажиллав уу, муу ажиллав уу гээд ярьж, нягталж, дүгнээд шаардла­гатай гэвэл хариуцлага ч хүлээлгэж болно. Гэтэл намайг сайн, муу ажиллав гэсэнгүй. Шууд л, “МАХН-ын дарга С.Баяр Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар намынхаа нэр дэвшиг­чийг унагах ажлыг зориуд зохион байгуулсан”  гээд олон түмэнд зар­ла­сан байдаг. Ухаанд багтамгүй улс төрийн ял тохож байгаа нь энэ.  Хэрэв энэ үнэн бол би гэдэг этгээд хариуцлага хүлээх ёстой. Хэрэв энэ худлаа бол худал мэдүүлсэн этгээд хариуцлага хүлээх ёстой, тийм биз. Би хэрүүл маргаан хий­гээгүй. Цээжээ дэлдээд гүйгээгүй. Шалгуулъя л гэсэн. Намын хүрээнд үүссэн асуудал учраас шүүх, цаг­даа гэлтэй биш. Намын хяналтын бай­гууллага үүнийг шалгаж ший­дэх ёстой гэж үзээд би тийшээ албан ёсоор хандсан байгаа. Гарах дүгнэлтийг нь хүлээж байна. Ийм л байгаа.  

-Саяхан танай намын генсек У.Хүрэлсүх “Ерөнхийлөгчийн  сонгуульд манай нам бол ялаг­даагүй, нэр дэвшигч  Н.Энхбаяр ялагдсан” гэж мэдэгдлээ. Энэ юу гэсэн үг юм бэ?

-Намынхаа удирдлагын хэл­сэн үгийн талаар урдуур нь орж тайлбар өгөөд байх нь зохимжгүй  гэж бодож байна.

-Наад хариу тань хуучин дурсамж санагдуулж байх чинь. Танай намын удирдлагууд ерөн­хийдөө л сууриараа төстэй юм. 1999 онд билүү дээ, кази­ногийн хэрэг гэж мандаад?

-За, тийм. Тэр хавьд л байх. 

-Тэр хэрэг явдлын эхний мэ­дээ­лэлд танай намын даргын нэр хавчуулагдсан. Тухайн үед би генсек Л.Энэбиштэй ярилц­лага хийлээ. “Танай намын дар­га энэ хэрэгт нэр нь холбогдож  байна. Та уулзаж учир явдлыг лав­лав уу” гэсэн асуулт тавь­даг юм. Л.Энэбиш дарга “Би намын даргаа дуудаж асуух, өмнөөс нь яриад байх болол­цоогүй л дээ” гэж хариулж бай­сан сан. Тэр санаанд орж ирж байна?

-Манай нам дотор бичигдсэн ба бичигдээгүй дүрэм олон бий. Эдгээр нь уламжлалаа дагаад он удаан жил мөрдөгдсөөр ирсэн бай­даг. Л.Энэбиш дарга маань намын уламжит ёс баримтлах, са­хиу­лах тал дээрээ онцгой анхаар­даг байсан хүн. Юутай  ч намынхаа удирдлагын талаар мэдэх, мэдэх­гүй юмаа яриад суудаг ёс манай намд байхгүй.

-Нийгэм танай намын хуучин даргыг өрөвдөж эхэлж байх шиг. Өөрийнх нь амнаас “Сү.Бат­болдыг  би гаргаж ирсэн, Ц.Ням­доржийг ч би өөд нь татсан. С.Баярыг ч би Москвагаас авч ирсэн. Энэ У.Хүрэлсүхийг ч би өршөөж уучилж явсан” ... гэсэн утгатай нэг тийм задгай үг их унадаг. Энийг нь олон түмэн бүр цээжилчихлээ. Би хувь хүний талаар танаас асуух гэсэнгүй. Үзэгдэл, хандлага, зарчим та­лаас нь үүнийг яаж харах ёстой юм бол?

-Би хувь хүний талаар асуусан ч ярихгүй. Харин тэр үзэгдэл, ханд­лага гээчийн талаар цөөн үг хэлъе. Дарга хүний хийх естой нэг ажил бол томилгоо, боловсон хүчний сонголт байдаг. Энэ ажлыг дай­раа­гүй, тойрсон нэг ч дарга байх­гүй.  Томилгоо хийж, боловсон хүч­нээ зөв сонгож байж улсын ч, намын ч ажил урагшилна, тухайн байгууллага толгойлсон даргын ажил ч бүтнэ.  Харин улсын, намын шугамаар томилсон, сонгосон хүмүүстээ хувийн хишгээ хүртээ­чихсэн мэт тэднээсээ байнга ач ха­риу нэхээд, шалаад суух нь ичмээр, зарчмын хувьд ч тэс буруу. За яахав, үүнийгээ буруу биш зөв гэж үзэж байгаа бол ядаж өөрөө тэр ач хариулахын яруу тод жишээ байж байх учиртай ч юм шиг. Тийм жишээ ор тас  байхгүй нөхцөлд энэ бүхэн нь бүр ч утгагүй, хүнд хэлэхээс ч зовмоор зүйл,  тийм үү.  

-Тийм л дээ. Гэхдээ жишээ нь, өнөөгийн Ерөнхий сайд таныг утасдахад нэг л өдөр огт сон­сохоо больчихсон байвал ха­рам­салтай, өрөвдөлтэй  биз дээ?

-Би ач хариу нэхээд, царай алдаад явахгүй ээ. Ам бардам хэлж байна. Өөрийгөө ч, өрөөлийг ч өрөвдөлтэй тийм байдалд оруу­лахгүй байхыгаа  би бас  мэднэ ээ
.
-Гоё хариулт байна.  Одоо­гоос таван жилийн өмнө байна уу даа, би танаас нэг асуулт асууж байсан юм аа. Ерөн­хий­лөгчийн суудалд өөрийгөө очно гэж боддог уу гэж. Та их сонин хариулт өгч байсан юм. “Би өөрийгөө Ерөнхийлөгч болох одонд төрөөгүй хүн гэдгийг мэддэг” гэж.  Тэр хариултаа та надаас буцааж авах уу. Өнөөдөр  тэр асуултанд та юу гэж ха­риулахсан бол?

-Би тэгж хэлсэн билүү. Ёстой сайхан хариулт таван жилийн өмнө өгчихсөн л юм байна ш дээ. Түү­нийгээ буцааж авна гэж юу байхав. Хаа очиж тун дажгүй томъёолсон хариу өгсөн байна. 

-Юугаараа дажгүй болсон гэж. Сонгуульд нэр дэвшинэ, дэв­шихгүй гэж тодорхой зүйл хэлээ­гүй бултсанаараа дажгүй болсон гэж үү. Хийсвэр маягийн ийм хариу хэлсэн хүн хожмын өдөр “Би тэр одонд төрөөгүй гэж бодож явтал намайг дэвшүүл­чихлээ ш дээ” гээд сууж байхад саад  болох  тодорхой  томъёо­гүй гэдгээрээ  дажгүй болсон байна уу ?

-“Тэгж орчуулж болно” гэсэн они­гоо байдаг, мэдэх үү. Тэр са­нагд­чихлаа...(инээв). Ерөнхий­лөгчийн алба надад  дэндүү ах­дана гэж боддог. Энэ албанд тэн­цэх тал бүрийн мэдлэг, боловсрол, ажил амьдралын асар их туршлага шаардлагатай гэдэг нь ойлгомж­той. Энэ талаасаа гарцаагүй голог­дох тухайгаа ярихаа болъё. Наад зах нь гэхэд  төрийн тэргүүн хүн ганц бие байж таарахгүй ш дээ. Тэр та­лаасаа ч бас гарцаагүй голог­доно.

-Та яасан инээдтэй юм ярьж байна вэ. Гэрлэж болдоггүй юм уу тэгээд ?

-Баярлалаа. Гэрлэх ирээ­дүй­тэй гэж намайг үзэж байгаад тань гүн талархаж байна... (инээв). Гэхдээ гарцаагүй нэг юм хэлэх үү би.

- Тэг л дээ?

-Сонголт нь зөв таарвал юу юм гэхээс, сонгуульд бэлтгэж гэрлэнэ гэж юу байхав. Завхарсан юм бол­но. Сонгуульд бэлтгэж нүүр нүдээ өөд нь татах мэтээс наадахь чинь арай л өөр байлгүй дээ... (инээв).

-Цаг нь болоогүй байхад би танаас дэмий юм асуучихав уу даа?

-Та асуув. Би хариулав. Цаа­шаа явъя.

-Таныг УИХ-ын даргын суу­далд санаатай байгаа. Хоёр нам дээгүүрээ бараг тохирчихсон гэж өнгөрсөн зун хэд хэдэн со­нин дамжуулан бичээд л бай­сан...

- Элдэв сонины нийтлэл түшиж ярих нь утгагүй болсон цаг. Тун  баримжаагүй юм болно. Миний хувьд гэвэл ийш тийш санаархаад байгаа юм огт алга. Эмчилгээ, сувилгаа энэ тэр гээд үлдсэн энэ суудалдаа ч зарим үед бүрэн сууж чадахгүй явна. Тэгээд ч модонд нэг авирсных мөчир болгоны үзүүрт бөнжийж үзэх гэсэн бодол “Зөвхөн Монголд” л хэрэгжээд байх шиг. Тэр бол тийм ч сайн практик биш юм байна гэж харагдаад  эхэлсэн. Хүн мундсан биш ямар.

-Саяхны нэг сонинд марзан гэмээр нийтлэл гарсан байна. Тэрэн дээр “Жинхэнэ эрх мэдэл болох мөнгөний бодлогыг бо­ловсруулах эрхээ, Монгол­банкаа монгол гэх энэ өрх гэ­рийн­хээ жинхэнэ эзэн Ерөнхий сайд Сү.Батболд түүний Засгийн газарт өгье” гээд. Хүмүүс их гайхсан. УИХ-ын эрхийг авах гэж байгаа хэрэг үү. Та үүнийг унш­сан уу?

-Уншаагүй юм байна. Би сонин бараг уншдаггүй болсон. Уг нь, шинэ өдрөө сонин уншиж, шинэ мэ­дээлэл олж авснаар эхэлдэг учиртай л даа. Гэтэл энэ сони­нуудын нүүрэнд  захиалгат мэдээ­лэл илт давамгайлах болсон тул түүнийг нь уншиж цагаа гарздах нь дэндүү хайран санагддаг.

-Монголбанкаа Засгийн газ­рын мэдэлд шилжүүлэх тухай нийтлэл бололтой юм. Ийм юм байж болдог юм уу, тийм жишиг байдаг юм уу?

-Надад энэ чиглэлээр яригдаж байгаа талаар тодорхой мэдээлэл алга. Эрх зүйн талаасаа бол “УИХ мөнгөний бодлого хэрэгжүүлнэ” гэсэн утгатай заалт Үндсэн хуульд бий. Тиймээс Үндсэн хуульдаа гар хүрэх, эсэх тухай асуудал хөндөг­дөнө. Эдийн засаг талаасаа бол мөн­гөний бодлого тодорхойлох Засгийн газрын эрхийг зориуд нэмэгдүүлдэг практик  бас бий. Энэ замаар яваад үр дүнд хүрсэн эерэг жишээ ч байдаг. Тиймээс ярьж байж, цэгнэж байж л шийдэх асуу­дал. Цэвэр бодлого зохицуу­лалтын асуудал талаас нь явбал нэг их пөөх, паах болоод байх юм биш л болов уу.    

-”Монгол хэмээх энэ өрх гэрийн тэргүүн” энэ тэр гээд л… хуучны айхтар сүржин гуншин мэт хачин санагдаж байсан шүү. Та тэгж бичүүлдэггүй байсан биз дээ?

 -Одоо бол прагматик бодлого зонхилж эхэлсэн цаг. Тийнхүү бичүүлсний практик үр дүн нь эерэг гэхээсээ сөрөг л гарна. Үүнийг бүрнээ ойлгох бүрэлдэхүүн өнөө­дөр засаглаж байна гэж хардаг. Тиймээс тэр марзан гуншинг зориуд захиалж бичүүлсэн гэж би хувьдаа бодохгүй байна. Бичсэн, бичүүлсэн гэх асуу­дал бол цэвэр тухай сонины редакцийн шийдэх асуудал. Өөрий­гөө үнэлэх үнэ­лэмжийн тухай л асуу­дал. За тэр удирдлага нь бичүүлээгүй гэхэд төлөөний хүмүүс нь өмнөөс нь зөв санаад, буруу идэвхийлээд байдаг явдал гардаг. Гэлээ ч “бич” гэсний зоргоор  бичиж, хэвлэж  байдаг бол буруу.

-Сонин эрхэлдэг улстөрч­дийн тоо олширлоо. Эрх мэдэлт­нүүд хэвлэл мэдээллийн сал­барт эрх дархаа тогтоогоод ирэ­хээр энэ салбарын ирээдүй хэцүү болоод ирж байна. Энэ та­лаар би мөн л Баабартай ярилц­лага хийхдээ асуулт тавьсан.  “Зах зээл, салбар хоёроо буруу харж байна, хоц­рогдол л юм даа” гэж шоолж байна лээ. Энэ талаар таны бодлыг бас сонс­моор байна. Танай намын тол­гойд байдаг нөхдийг бүгдээрээ л хэвлэлтэй болчихсон. Тэрүү­гээрээ дамжуулж мессежээ ши­дэл­цээд сууж байдаг гэж ярих юм. Ийм нөхцөлд та нар биднийг  шүүмжлэх нь хатуу сонсогдоод  байна л даа?

-Зөвхөн МАХН-ынхан л сонин, хэвлэлтэй болоод байна гэх нь юу л бол. Харин ч эсрээгээ юм шиг харагддаг. Гэхдээ тийм “моод” сүрхий дэлгэрсэн нь үнэн. Хэн ч гэлээ хэвлэлтэй болж болно л доо. Эрх нь байгаа хойно.  Гэхдээ улс­төрчдийн хувьд өөрийг нь магтдаг, бусдыг матдаг хэвлэлтэй байхын эерэг ач холбогдол гэж огт үгүй. Харин ч сөрөг талтай гэмээр. Олон юм нуршил­гүйгээр ганц хоёр са­наа хэлъе. Монгол жижиг  учраас нууц гэж байхгүй ш дээ. Юу нь хэнийх вэ гэдэг нь тэгсгээд тодор­хой болчихдог. Цаашлаад, улс­төрч­дийн “эзэмш­лийн” гэгддэг сонин хэвлэлийг хэн уншаад бай­гаа юм бэ гэж бодмоор. Бага тойр­гийн хүрээнд л эргэлддэг хэдэн хүн бие биенийхээ сонинг авч уншаад, ач холбогдол өгөөд байгаа зураг надад харагддаг юм. Бие биендээ шууд хэлчих юмыг яасан ч их өндөр үнээр хүргэдэг юм бэ дээ. Нөгөөтэйгүүр, тийм хэвлэл нь эздийнхээ цаанаа тээдэг, нуудаг бодлыг нь наана гаргаж тогтмол илчлээд байдаг талаасаа өөрсдөд нь хохиролтой л баймаар юм. Орой болгон телевизийнх нь дэл­гэ­цээр, өглөө болгон тэр эзэмшиж байгаа сонинынх нь нүүрээр цаад эзнийхээ жинхэнэ бодлыг илтгээд байхаар тэр нь тайзнаа юу ч гэж гоё донгодсон олон түмэнд нэг л “но”-той санагдана биз дээ. Тэгээд ч сонин телевиз эзэмшсэнээрээ хүчтэй, нөлөөтэй болдог юм бол хүчтэй, нөлөөтэй хүмүүс шах­цалдаж баймаар. Ер нь тэр ардаа эзэнтэй, урдаа балагтай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн нэр хүнд, үнэн цэн нь харсаар байтал унаад байна. Ийм хулхи барааг чинь мэдээллийн зах зээл голоод, шингээхгүй болж байгааг хараач дээ. Мэдээллийн зах зээлээс чанартай, хоргүй, эрүүл хөрсөн дээр ургасан үндэсний сайхан бүтээгдэхүүн авч байхсан. Энд л “Атрын аян” эхлүүл­мээр байгаа юм даа... (инээв).

-Жишээ нь, миний ажиллаж байгаа “Үндэсний шуудан” со­нин бол ардаа улс төрийн бо­лоод бизнесийн ямар нэгэн эзэнгүй.  Үнэнийг хэлэхэд эдийн засгийн харилцан адилгүй, хүч тэнцвэргүй нөхцөлд өрсөл­дөөнд орж байгаа.  Хэт шударга бус байна шүү дээ?

-Би нэг таавар хэлэх үү.

-Тэг л дээ?

-”Үндэсний шуудан” үнэхээр ар талдаа нэг зовлонтой нөхөр байхгүй юм бол, мэдээлэл чинь бодитой, шуурхай,  уншууртай  байх юм бол тун удахгүй монголд хамгийн их уншигчтай сонин болох нь гарцаагүй. Би холыг хардаг үзмэрч биш. Гэхдээ нийгэмд тийм сонин хэвлэлийн асар их хэрэгцээ байна. Зах зээл хэрэг­цээндээ нийцсэн нийлүү­лэлттэй  байж хөгждөг жамтай. Гол нь нуруутай, тэнцвэртэй байх ёстой. Тийм сонин мөн үү, танайх?

-Мөн.

-Тийм болтугай.