-Хаврын чуулган өндөрлөхийн өм­нө Хууль зүйн байнгын хороо ху­ралдаж, Авлигатай тэмцэх газрын дар­гын асуудлыг Тусгай хяналтын дэд хороонд шилжүүлсэн. Тусгай хя­налтын дэд хороо гэвч хуралдсан уу?

-Тусгай хяналтын дэд хороо хуралдсан эсэхийг мэдэж чадалгүй чуулган тарсан шүү дээ. Уг нь бол миний харж байгаагаар асуудлыг заавал Тусгай хяналтын дэд хороонд шилжүүлэх ёсгүй л байсан. Хууль зүйн байнгын хороон дээр асуудлаа яриад л түдгэлзүүлэх эсэхээ шийдчих боломжтой байсан. Гэвч УИХ-ын дотоод бүтцэд ямар асуудлыг яаж шийдэх ёстой вэ гэдэг чиг үүрэг, зохион байгуулалт дутмаг байгаа учраас хэлэлцэж байгаа асуудлаа ийш тийш нь шидэж, бүрхэгдүүлэх оролдлого байна. Үүнийг “завьчлах” гэж нэрлэдэг юм. Асуудлыг шийдэхгүй, ижил төвшний байгууллагууд юм уу хоёр байнгын хороо, эсвэл пар­ламентын дээд, доод танхим хоорондоо шидэлцэх замаар удааж, шийдэхгүй орхихыг хэлж байгаа юм. Парламент дотоод асуудалдаа аль болох “завьчлах” системийг хязгаарлаж байх ёстой. Тэгэхгүй бол нэг ч асуудал шийдэгдэхгүй, улс төрийн болон өөр ямар нэг сонирхлоор шийдэгдэхгүй орхигддог жишиг тогтдог. Монголд ч бас “завьчлах” хэлбэр тогтож байгаагийн нэг илрэл л дээ. Хууль зүйн байнгын хороонд энэ асуудлыг шийдвэрлэх эрх нь хуулиар байхад өөрсдөөсөө зайлуулж, Тусгай хяналтын дэд хороо руу шилжүүлж байгаа энэ хэлбэр ч яг л тийм дүр зургийг харуулж байна.

-Байнгын хорооны даргын гаргасан шийдвэр үү?

-Ганц байнгын хорооны дарга ч биш, хувь гишүүдтэй ч холбоотой асуудал. Хууль зүйн байнгын хороо “Түдгэлзүүлнэ”, эсвэл “түд­гэлзүүлэхгүй” гэдэг шийдвэрээ гаргаад, түүнийх нь үр дүнд хуулийн байгууллагууд үйл ажиллагаагаа явуулах ёстой. Харамсалтай нь, хуулийн бай­гууллагууд ажлаа явуулахаас илүүтэй хувь хүмүүсийн хоорондын хэрүүл болгоод хувиргачихлаа. Юмыг хойшлуулах, асуудлыг бүрхэг болгох тусам эцсийн дүндээ төрийн байгууллагуудын хэрүүл байснаа хувь хүмүүсийн хэрүүл болж хувираад, энэ хэрүүлд нь хэтэрхий өргөн хүрээний хүмүүс татагдан орох магадлал байна. Магадгүй эцэст нь намаараа талцах уу, юугаараа талцахыг бүү мэд. Асуудал шийдэгдээгүй учраас хэвлэл мэдээллээр зуныг зусан хэрэлдсэн. Намар ажил эхлэхээр хэвлэлээс хальсан хэрүүл болох биз.

-УЕП-оос Ч.Сангарагчаа даргыг шалгаж байгаа үндэслэл нь Хууль зүйн байнгын хороог хаалттай хуралдуулах үндэслэл мөн үү?

-Гүйцэтгэх ажлыг  хуулийн дагуу явуулсан уу гэдэг үндэслэлээр л шалгаж байгаагаа прокурорын зүгээс “Төрийн нууц” гээд оруулаад ирсэн учраас хаалттай хэлэлцсэн. Миний зүгээс харахад бол хаалттай хэлэлцэх асуудал байгаагүй. Гүйцэтгэх ажлын нууцтай холбоотой асуудал биш, гүйцэтгэх ажил явуулсан нь хуулийн дагуу байсан уу үгүй юу гэдгийг л ярьсан шүү дээ. Нууцынхаа асуудлыг бас зөв тогтоож өгөхгүй бол бүх юм далд, ханцуй дотор явагдахаар хүмүүс юу ч гэж хардаж болохоор болчихлоо. Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Б.Бат-Эрдэнийг, эсвэл эргээд Д.Дорлигжавыг муулаад бичээд байж болно. Хэн нэг нь өөрийгөө өм­гөөлөөд сайхан бичээд байж болно. Алиных нь зөв юм гэдгийг олон нийт мэдэхгүй, хаалттай учраас асуудлыг дураараа тайлбарлаж, дураараа хамгаалж болно.

-Өмнө нь долдугаар сарын 1-ний асуудлаар Хүний эрхийн дэд хорооноос гаргасан дүгнэлтийг Хууль зүйн байнгын хороогоор хэлэлцэхээр оруулсан ч үүн дээр байнгын хорооны дарга бас л их эмзэглэж, Хууль зүйн байнгын хороогоор хэлэлцэх шаардлагагүй гэж загнаж байсан. Тэр ч ёсоор болсон шүү дээ?

-Хууль зүйн байнгын хорооны хэлэлцэх асуудалд гурван удаа оруулаад хойшлуулсан. Дараа нь УИХ-ын даргын дэргэдэх зөвлөл дээр яриад “Хууль зүйн байнгын хороогоор хэлэлцүүлэхгүй” гэж шийдвэрлэсэн байна лээ.

-Яагаад?

-Үндсэндээ УИХ-д байгаа нэлээд­ олон гишүүн уул уурхай, төсөв, том мөнгөтэй холбоотой асуудал хэлэлцэхээр ямар их идэвхийлэн оролцож байна. Ёстой нөгөө мөнгө улаан, нүд цагаан гэдэг л болдог биз дээ. Тэгсэн мөртлөө хууль шүүхийн байгууллагын шинэтгэл, хүний эрх, төр засаг нээлттэй, хариуцлагатай байх асуудлууд дээр хойшоо суучихдаг. Ууж идэхдээ уургын морь, урагшаа гишгэхдээ ургаа хад гэдэг шиг л байна. Долдугаар сарын 1, хүний эрхтэй холбоотой асуудлаас сургамж аваад, төр засаг цаашдаа яаж ажиллах, хуулийн эрх зүйн орчноо яаж сайжруулах вэ, бодлого боловсруулах төвшинд энэ асуудал яаж явах ёстой юм гэдгийг суугаад ярьчихаас яагаад ингэж айгаад, цааргалж зугтаагаад байгаа юм бэ. Үүн дээр би үнэнийг хэлэхэд жаахан бухимдалтай байгаа.

-Хүний эрхийн дэд хорооноос зөвлөмж гаргасан, тийм үү?

-Тэр зөвлөмж дотор Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Засгийн газарт хийх ажил нэлээд олон байгаа, УИХ-д өөрт нь ч, Ерөнхийлөгчийн төвшинд хийх ажлууд ч олон байгаа. Цагдаагийн байгууллагад ч хийх ажил бий. Хүний эрхийн дэд хорооны зөвлөмж гэхээсээ илүү УИХ-ын тогтоол хэлбэрээр гарч, тэгж байж Засгийн газарт үүрэг даалгавар өгч, Ерөнхийлөгчид хандсан зөвлөмж нь хүчин төгөлдөр болох ёстой. Гэтэл үүн дээрээ зогсоогүй учраас одоо эргээд харахад долдугаар сарын 1-нээс сургамж авсан хэн ч байхгүй. Асуудлаа цэгцлээд өөрчлөөд явъя гэх бодолтой хүмүүс байгаа ч юм уу үгүй ч юм уу мэдэгдэхгүй л байна шүү дээ.

-Даргын зөвлөлийн хуралд на­мын бүлэг, байнгын хороодын дарга нар ордог. Аль алинд нь танай намаас цөөнгүй хүн бай­гаа. Тэд ч гэсэн эсэргүүцсэн гэж үү?

-Ер нь Ардчилсан нам мөн чанараа тээж явж чадаж байгаа юм уу. Эргэлзээтэй болчихоод байна шүү дээ. Ардчилсан нам хүний эрх, шударга ёс, төр нь иргэндээ ойрхон байх үзэл санааг тээж явдаг, үүгээрээ ч залуу, эрч хүчтэй харагддаг байсан. Одоо бол хүн дагаж намбайсан, навсайсан л улс харагддаг болчихлоо шүү дээ. Би үнэхээр гайхаж, бас бухимдсан. Хууль зүйн байнгын хороон дээр Хүний эрхийн дэд хорооны дүгнэлтийг хэлэлцэх үү, яах вэ гээд санал хураахад Ардчилсан намын гишүүдийн тал хувь нь гараа өргөөгүй. Хэн тэдний гарыг бариад байгаа юм. Тэр дундаа нам дотроо эрх мэдэлтэй, нөлөөтэй байгаа хүмүүсийн гар хумиатай сууж байгаа байхгүй юу. Би лав ойлгохгүй. Ардчилсан намын мөн чанар тэр хүмүүсийн дотор байна уу үгүй юу гэдэгт эргэлзэж байна. Хамтарсан Засгийн газар “МАХН-ын уурыг хүргэхгүй юмсан” гэсэн үзэл санаатай хүмүүсийг Ардчилсан нам дотор үйлдвэрлэчихэв үү дээ л гэж харж байна.

-Ж.Энхбаяр гишүүн саяхан ярь­сан байсан. Ардчилсан намынхан дэндлээ, даварлаа, тэднээс салах цаг нь болсон гэж. Гэтэл танайхан “Ардчилсан нам байхгүй боллоо” гээд халаглаад байдаг?

-МАХН дотор бас тийм бодолтой хүмүүс байдаг байх л даа. Миний харж байгаагаар Ардчилсан намын мөн чанар бол хүний эрхийг дээдлэх, авлигатай тэмцэх, төрийн хөшүүн байдлыг арилгаж, иргэндээ үйлчилдэг болгох, шүүх хуулийн байгууллагыг өөрчлөх гэж л ярьж гарч ирсэн шүү дээ. Гэтэл тэр ярьсан юмнаас нэг нь ч явахгүй байгаа. МАХН бол ийм асуудал дээр хөдлөхгүй. Үүнийг хөдөлгөж, хөшиж байх ёстой Ардчилсан намынхан “Эдний уурыг хүргээд яах вэ” гэсэн бодолтой болчихоор асуудал байна л гэсэн үг. Мэдээж МАХН дотор Ардчилсан намынхныг засагт байлгахын оронд өөрсдийнхөө амбицтай хүмүүсийг амбицыг хангаж авах нь дээр гэсэн бодолтой хүмүүс ч байгаа.

-Сая манайхан НҮБ-ын ерөнхий нарийн бичгийн даргын Шадар тус­лахад Мянганы хөгжлийн зо­рилтын хэрэгжилтийн талаар тай­лангаа танилцуулсан. Тэнд “Хүний эрхийг баталгаажуулах, ардчилсан засаглалыг хөг­жүүлэх асуудал дээр Монгол Улс урьд хожид байгаагүй амжилт олжээ” гэж дүгнэсэн байгаа. Үүгээр бид бусдыг хуураад байна уу, өөрийгөө юу?

-Засгийн газраас гаргасан илтгэлд тийм зүйл явсан юм шиг байна лээ. Засгийн газрын илтгэлтэй зэрэг­цүүлсэн илтгэлүүдийг иргэний нийгмийн байгууллагууд бас бичдэг. Тэр илтгэлүүд дээр бол хүний эрх хэрхэн зөрчигдөж байгаа талаар хангалттай байгаа. Сонсголоор ч бас хангалттай харсан шүү дээ. Ганц долдугаар сарын 1 биш, одоо над дээр ирж байгаа өргөдлүүдийг харахад ч эрүүдэн шүүлгэсэн, мөрдөн байцаалтын шатанд эрхээ зөрчүүлсэн талаар байнга л гомдоллодог. Энэ нь бүр хуулийн байгууллагуудын өдөр тутмын үйл ажиллагаа, хэвийн үзэгдэл болчихсон. Хүний эрхийн зөрчил гаргаж, хууль зөрчиж байгаа хүмүүст хариуцлага тооцож байгаа зүйл нэг ч алга. Авлигатай тэмцэх үйл ажиллагаатай холбогдуулаад хө­рөн­гө орлогын мэдүүлгээр Хууль зүйн байнгын хорооноос сонсгол хий­сэн. Сонсголын үр дүнтэй хол­богдуулж хариуцлага тооцсон юм нэг ч байхгүй. Хариуцлага тооцох механикм нь УИХ-д байхгүй. Гар хөлгүй, худлаа нэг ам нь хөдөлсөн л их хуралтай. Гар хөл нь хаана байна гэхээр албан ёсоор, хууль ёсоор бол огт байхгүй, харин эрх мэдэлтэй, намын толгойлогчид бол уртаас урт гар хөлтэй, дуртай мөнгөө идэж, дуртай асуудлаа шийдэж болдог. Ийм байгаа бүтцийг уг нь өөрчлөх л ёстой. Парламентын хуулиндаа өөрчлөлт оруулаад шийдье гэхээр Ө.Энхтүвшин мэтээс авахуулаад адайрлаж амбиц­лаад хэвтчихдэг. Ц.Нямдорж, Д.Лүн­дээжанцан гэсэн хуучны хэдэн хуульчид, биднээс өөр хэн ч байхгүй, бид л шийдэх ёстой гэсэн агуу ихийн дэмийрэлтэй нөхдүүд байна шүү дээ. Ажил явуулдаггүй, өөрсдийнх нь 20 жил хийсэн ажил үр дүнтэй юм уу, үгүй ч юм уу эргэлзээтэй. Сүүлдээ ч бухимдаад, Ө.Энхтүвшин гишүүнд лав “Сэтгүүлчийн чинь туршлага төрийн байгууллагыг шинэчлэхэд тус дэм болохгүй байна шүү” гээд хэлчихмээр санагдаад байгаа.

-Ө.Энхтүвшин дарга сэтгүүлч байсан учраас уу?

-Сэтгүүлч байсан гэдэг биз дээ. Асуудлыг шүүмжилж, харж болж байна. Гэхдээ шийдлээ олж хардаггүй. Парламентыг шинэчллэхийн тулд жишээ нь дөрвөн жилийн өмнөөс маш олон төслүүд хэрэгжсэн байна. Гэ­тэл тэр төслүүдийн зөвлөмж, шийд­вэрүүдийн нэгийг нь ч авч хэрэгжүүлээгүй. Асуудал байна гэж ярьдаг мөртлөө ерөөсөө шийддэггүй. Уг нь мэргэжилтнүүдийн тэр зөв­лөм­жийг хараад “Үүнийг нь ингэж өөрчлөх ёстой юм байна шүү” гэдэг улс төрийн хүсэл эрмэлзлээ харуулах ёстой.

-Таны өргөн барьсан УИХ-ын тухай хуулиуд бүгд уначихсан уу?

-Үгүй. Ө.Энхтүвшин гишүүн бид хоёрынхыг хоёуланг нь дэмжээд хэлэлцэхээр болсон. Гэтэл Ц.Мөнх-Оргилоор ахлуулсан ажлын хэсэг гараад Ө.Энхтүвшингийн хуулин дээр жаахан засвар хийчихээд “Үүнийг л хэлэлцүүлнэ” гээд зогсоочихсон. Өөрчилье гэдэг хүсэл эрмэлзэл нь байхгүй учраас асуудлаас яаж зугтах вэ гэдэг дээр л бүгдээрээ анхаарч байна. Энэ намрын чуулган эхлэхээр дахиад л баахан хэрэлдэх байх л даа.

-Таны боловсруулсан УИХ-ын бүтцийн байгууллагад хийх өөрч­лөлтийн асуудал тэгээд Ц.Мөнх-Оргил гишүүний шинэ төсөлд орсон уу?

-Бүгдийг нь хассан. “Яагаад оруулаагүй юм” гэхээр “Манай намын бүлэг дэмжээгүй учраас явахгүй ээ” л гэдэг. Ардчилсан намын бүлгийн даргад “Яваад яриач, үүнийг нь шийдэх ёстой шүү дээ” гэхээр “Аан, тэгнэ ээ” л гэдэг. Нэг ч ярьсан юм байхгүй. Эцсийн дүндээ дахиад л хэрэлдэх, нөгөө муу муухай үгнүүдээ шийдэлцэх л хэрэг гарах байх даа. Уг нь бол ойлголцоод шийдэх хэрэгтэй шүү дээ. Одоохондоо хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй зүйл байвал, яг одоогоор бүтцээ бүрэн өөрчилж чадахгүй нь ээ гэвэл зарим зүйлүүдийг нь 2012 оноос хэрэгжихээр тавьж болно. Хэлэлцэж ярилцах хувилбарууд бол олон байгаа. Гэвч нөгөө хэдэн хуучин хуульчид нь “гудамжнаас орж ирсэн нэг залуу ийм том хуулийг хийх ёсгүй” гэдэг. Ний нуугүй хэлэхэд социализмын үеийн хуульчдын үе өнгөрсөн. Одоо манайд хуулийн салбарт тулгарч байгаа хоёр том бэрхшээл байна. Нэг нь системээ илүү үр дүнтэй, эрүүл болгох, хоёрдахь нь социализмын үеийн энэ хэдэн хуульчдаа өөрчлөх асуудал. Дан ганц шүүх, прокурорт ч асуудал байгаа юм биш, парламентад хүртэл байна. Энэ байдлаас болоод шинэтгэл явахгүй байна. Хов жив, хардалтаар л асуудлаа шийдэхээс биш, судалгаа шинжилгээ, шинжлэх ухааны мэдлэгээр асуудлаа шийддэг улстөрч ховор байна л даа.

-Б.Бат-Эрдэнэ гишүүнийг Хууль зүйн байнгын хорооны дарга болоход нь та “Өөрөө их зөөлөн хүн учраас асуудлыг нэг их гацаагаад байх нь гайгүй биз дээ” гэж байсан. Дутуу үнэлжээ дээ?

-Олон зүйл дээр харахад өөрөө төвийг сахиад намбайгаад суудаг хүн учраас бүр нэг улдан эсэргүүцдэг, улайраад зүтгэчихдэг хүнийг бодвол гайгүй л дээ. Эцсийн дүндээ дотор нь байгаа хуульчдын буруу биз дээ. Улс төрд хүлээн зөвшөөрөгдөж, мэргэжлээрээ үнэ цэнэтэй байж чаддаггүй, өөрийнхөө мэргэжлийг чухал гэдгийг бусдад тулгаж чаддаггүйтэй л холбоотой. Сая ч гэсэн ганц Б.Бат-Эрдэнэ даргаас болсон асуудал биш шүү дээ. Хуульчид өөрсдөө зарчмаа бариад асуудлаа шийдвэл ажил явна. Гэтэл тэгдэг хүн нь ховор, улс төрждөг нь олон, “миний толгой бүтэн байвал бусад нь яамай” гэж боддог хэсэг нь давамгайлчихаар асуудал ийм болж байгаа юм. Уг нь бол асуудлаа шийдье гэж манай намаас ч, МАХН дотроос ч дуугарч байгаа. Гэтэл хэл балгүй, түүгээр яваа гайг үүгээр дуудаад яах вэ гэж арьсаа хамгаалсан хэсэг нь ийм нөхцөл байдалд хүргэж байгаа юм.

-Намрын чуулган эхэлтэл юу хийх вэ?

-Долоо, найман хуулийн төсөл дээр ажиллаж байгаа.

-Бас л батлагдахгүй хууль байх вий дээ?

-Үгүй яах вэ, өргөн бариад үзье л дээ.

-Ямар хуулиуд?

-Сонирхлын зөрчлийн хууль байна, Авлигатай тэмцэх хуулинд өөрчлөлт оруулж, нөгөө хариуцлага тооцож болдоггүй хүмүүст хариуцлага тооцдог болохын тулд янзалж л байна. Албан тушаалаас нь ямар нөхцөлд зайлуулах юм гэх мэтчилэн. Сая сонсголын үеэр харж байхад хууль тогтоогчид нь хариуцлагаа тодорхой зааж өгдөггүйгээс болоод хэрэгжүүлж байгаа албан тушаалтнууд өөрийн дураар шийддэг болж хувирсан байна. Дээр нь сая Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас Өмгөөллийн тухай хууль оруулаад ирчихсэн байна лээ. Би тэр хууль дээр гурван жилийн өмнө “Жайка” дээр байхаас нь эхэлж ажилласан. УИХ-аар хуулийг батлахдаа “Жайка”-гаас оруулж ирсэн үр өгөөжтэй бүх санаануудыг нь алга болгосон л доо. Тэр санаануудыг буцааж оруулах тал дээр ажиллаж байна. Ер нь цаашдаа Өмгөөлөгчдийн холбоог хуульчдын холбоо болгож өргөжүүлэх, үндсэн эрх мэдэл дээр нь өөрөө удирдах ёсны эрх мэдлийг нь бий болгох, шүүх, хуулийн байгууллага, шүүгчдийн томилгоо, хуульчдыг сонгон шалгаруулахтай холбоотой өөрчлөлтүүдийг бас хараад л явж байна. Бас нэг хууль нь Нийгэмд тустай үйл ажиллагаа буюу Иргэний нийгмийн Үндсэн хуулийг бий болгох. Монголд байгаа иргэний нийгмийн байгууллагууд өөрсдийгөө санхүүжүүлэх ямар боломж байна вэ гэдгийг бичээд сууж байна. Статистикийн газраас авч үзсэнээр манайхан хувь хүний орлогын албан татварт 110 тэрбум төгрөг төгдөг юм байна. Арван хувийн татвараас нэг хувийг нь иргэний нийгмийн байгууллагын санхүүжилтэд хийе гэхэд жилдээ 10 тэрбум төгрөг. Иргэн хүн жилд олж байгаа орлогынхоо нэг хувийг иргэний нийгмийн байгууллагад санал болгодог байхад л болж байгаа юм л даа. Тэгвэл төртэй өрсөлдөх иргэний нийгмийн байгууллагууд бий болно, төр өөрийнхөө чиг үүргийн тодорхой хэсгийг иргэний нийгэмд шилжүүлж болно. Төрийн үйлчилгээг иргэнд оройтуулж, иргэд эрх мэдэлтэй болно гэдэг Ардчилсан намын том амлалтын нэг. Ганц Ардчилсан нам амлаагүй, Ерөнхийлөгч бас амалсан.

-Хамтарсан Засгийн газар хэр удах бол?

-Мэдэхгүй. Нэг их удахгүй байх гэж харж байна. Тэртэй тэргүй МАХН-ын дотор амбиц нь хөдлөөд эхэлчихсэн байгаа биз дээ. Гэрийн эзэд гар гээд хөөж байхад хаяанд байгаа нөхдүүд “Байя” гээд зууралдах нь хэр зэрэг хүчтэй, удаан байхыг мэдэхгүй шүү дээ.

-Хуулиуд дээрээ ганцаараа ажил­лаж байгаа юм уу?

-Сонирхлын зөрчлийн хууль, Ав­­лигын тухай хуульд нэмэлт өөрч­лөлт оруулах чиглэлийн хуулиуд Ав­лигын эсрэг парламентын бүлгийн хуулиуд байхгүй юу. Тийм учраас Ж.Сүхбаатар, Ж.Энхбаяр хоёр орол­цоно. Я.Батсуурь гишүүн бас “Наад хууль чинь чухал шүү. Би оролцоно” гэж хэлээд үзэж хараад явсан. Б.Бат-Эрдэнэ гишүүн бас сонсголын үр дүнг хараад “Болохгүй байгаа зүйл маш их байна. Би оролцоно шүү, явуулаарай” гээд явсан. Сонирхож байгаа гишүүд олон байгаа учраас ажиллана л гэсэн үг л дээ.

-Та амраад хөдөө явсан уу?

-Нэг их яваагүй ээ. Манай судалгааны байгууллагаас жил болгон нэг сургалт зохион байгуулдаг юм. Тэр сургалтаа зохион байгуулсан.   

-Хөдөө явах юм бол хаа явсан газар чинь суварга, бурхан бүтээж байгаа. Үүнд нь манай төрийн эрх мэдэлтнүүд хамгийн их оролцож, төсвийн хөрөнгө мөнгө зараад өөрсдийнхөө нэрийг сийлээд явдаг болсон. Энэ юуны ёр вэ, хазаарлах арга байхгүй юу?

-Хэрвээ бид Үндсэн хуулиндаа “Монгол Улсын төр иргэний төр байна” гэсэн заалт байсан бол ямар нэгэн цэргийн юм уу, шашны төр байхгүй л гэсэн үг. Бусад улсын Үндсэн хуулинд бол байдаг л даа. Шашин төр хоёр тусгаар байна гэсэн үг. Манай Үндсэн хуульд болохоор төр нь шашнаа хүндэлж, шашин нь төрөө дээдэлдэг ч билүү нэг сонин заалттай шүү дээ. Уг нь бол шашны зан үйл, төрийн үйл ажиллагаа хоёр тусдаа байх ёстой. Хэрвээ иргэний төртэй бол. Энэ бол ардчиллын том зарчим. Хоёр дахь нь сонирхлын зөрчлийн асуудал. Энэ тухай хууль одоо л бичигдэж байна л даа. Яг ийм үйлдлүүдийг хязгаарлах юм. Хэн нэгэн төрийн албан хаагч төрийн албаныхаа нэр хүндээр төрийн чиг үүргээс өөр үйл ажиллагаа явуулах юм бол тэр нь шашных байна уу, улс төрийн үйл ажиллагаа байна уу хамаагүй, албан тушаалаасаа зайлуулагдаж, хариуцлага тооцогдох ёстой. Нөгөөтэйгүүр зөвхөн төрийн чиг үүрэгтэй холбоотойгоор болон хүлээн зөвшөөрөгдсөн хүмүүнлэгийн үйл ажиллагаатай холбоотойгоор хандив цуглуулах, хүмүүнлэгийн үйл ажиллагаанд оролцох боломжтой. Тэгэхгүй дураараа нутгийн зөвлөл, дураараа шашны үйл ажиллагаа, дураараа элдэв холбоо, ТББ-д ороод байх юм бол төрийн үйл ажиллагаа өөрөө чанаргүйдэх, авлигажих, сонирхлын зөрчилд өртөх, үндсэн чиг үүргээ гүйцэтгэж чадахгүй болох аюултай. Одоогоор үүнийг зохицуулсан хууль манайд байхгүй. Сонирхлын зөрчлийн хууль батлагдчих юм бол энэ байдал хязгаарлагдана, албан тушуултанд хариуцлага тооцно, нийтэд үйлчлэх ёстой хуулиар хүлээсэн чиг үүргээ гүйцэтгэх үү, эсвэл өөрийнхөө сонирхол, хоббиг дагах уу гэдгээ л шийдэх хэрэгтэй болно. Хоёуланг нь зэрэг хийж болохгүй гэсэн л үг шүү дээ. Төрийн албан хаагчид дураараа юм хийхээ больж, хуулиар өөрт нь үүрэг болгосон тэр чиг үүргээ л хэрэгжүүлж, ямар нэг сонирхлын зөрчилд орсон аливаа үйл ажиллагаанаас өөрөө татгалзах үүрэгтэй байж, татгалзаагүй бол хариуцлага хүлээдэг тогтолцоотой болгох гээд хуулийг нь бичээд сууж байна.