Тэс хєндлєнгєєс (Дээрээс?) харвал
Хувийн эрх чєлєєг хамгаалах тєвєєс (CFIF) гуравдугаар сарын 13-нд Тєрийн нарийн бичгийн дарга Кондолиз Райст хандан захидал илгээсэндээ єрнийн эрх ашигт зориудын хохирол учруулж байгаа
ЄРНИЙНХЄН ЗАЙЛЦГАА!
Хувийн эрх чєлєєг хамгаалах тєвєєс (CFIF) гуравдугаар сарын 13-нд Тєрийн нарийн бичгийн дарга Кондолиз Райст хандан захидал илгээсэндээ єрнийн эрх ашигт зориудын хохирол учруулж байгаа Монголын тєрийн vйл ажиллагааг судлан vзэж арга хэмжээ авахыг сануулсан байна.
Єрнийнхний зарцуулсан хєрєнгєн дээр Оросын компаниуд тэрбумаар нь дээрмийн ашиг гаргахын тулд энэ бvхэн хийгдсэн гэж тэд vзэж байгаа аж. Єрнийн компаниудыг дээрмийн татвар зэргээр дарамтлан хєєж гаргах арга сvвэгчилж байгаа Монголын тєрийн энэхvv эрээ цээргvй ажиллагааг анхааралдаа авахыг тэд сануулжээ. Учир нь “Мянганы сорилын сангийн хєтєлбєр”-єєр дамжуулан Монголын Засгийн газар Америкийн татвар тєлєгчдєєс хэдэн зуун сая долларыг тусламж хэлбэрээр салгаж байгаа билээ.
Америкийн тєрд хандсан энэ гомдол бичигдэхээс хоёр хоногийн ємнє Монголын улс тєрийн голлох хоёр намын дарга нар хамтарсан мэдэгдэл гаргаж Монголын газар шороон дээрх ашигт малтмалын орд газарт гадаадын хєрєнгє оруулагчид 49 хувиас илvv хєрєнгє оруулж болохгvйг тунхаглажээ. Энэ хатуу зарчмаа хэд хоногийн дараа Монголын хууль тогтоох байгууллагаар оруулан хуульчлахаа мэдэгдсэн байна. Австралийн Би Эйч Пи, Канадын Айванхо Майнз, Английн Рио Тэнто компаниудын хєрєнгє оруулалт, хайгуулын хvчээр Монголын говьд 71 тэрбум унци зэс, 30 сая унци алт бvхий гайхамшигтай орд хэдэн жилийн ємнє нээсэн юм. Арваад жил vргэлжилсэн энэ ажиллагаанд компаниуд ойролцоогоор 800 орчим сая доллар зарцуулчихаад байгаа билээ. Ордыг хvчин тєгєлдєр vйлчилж буй Монголын хуулиар ашиглах асуудал гараад ирvvт монголчууд хуулиа гэнэт єєрчлєх, гэнэтийн ашгийн гэх 68 хувийн татвар зохиох, тогтвортой байдлын гэрээ хийхээс татгалзах зэргээр янз бvрийн арга саам гарган дєрвєн жилийг ардаа хийлээ. Тэгснээ ордын ашиглалтад єєрийн Засгийн газрын оролцоог гуравны нэг байхаар тулгаж, vvнийг зєвшєєрєнгvvт 51 хувь гэж тулгаж эхэлжээ. Монголын Засгийн газар 51 хувийг эзэмшээд дээр нь 68 хувийн гэнэтийн ашгийн татвар тавиад, vvнийхээ дээр ашгийн болон роялти, байгаль ашиглалтын татвар нэмэхээр єрнийн хєрєнгє оруулагч оператинг эрхгvй тєдийгvй ажлын хамаг хvндийг vvрээд алдагдалтай ажиллах байдалд орж байгаа юм. Уг нь єрнийн компаниуд монголчуудад ордоос гарах ашгийн 54 хувийг санал болгоод байгаа юм. Ингэхээр нэг vгэндээ “янкууд гэртээ харь” гэж хєєж байгаа хэрэг.
МОНГОЛЧУУД ГЭНЭТ БАЯЖИВ
Зєвлєлтийн дагуул явсан энэ орон коммунист ертєнц задрахад ардчилал, чєлєєт зах зээлийн тогтоц руу шилжжээ. Хориод жилийн турш шилжилтийн хvнд хэцvvг туулахад нь олон улсын байгууллага, єрнийн орнууд, ялангуяа Япон их тусламж vзvvлсэн юм. Шилжилт эхэлснээс арваад жилийн турш ДНБ-ий хориод хувийг гадны хєнгєлєлттэй зээл тусламж, буцалтгvй тусламж дааж байлаа.
2004-2005 оноос эхэлсэн тvvхий эдийн єсєлт энэ орныг гэнэт мєнгєжих их хєєрєл дээр аваачив. Дєрєвхєн жилийн дотор нэг хvнд ногдох ДНБ даруй гурав дахин єсч, vнийн єсєлтийг оролцуулсан ДНБ-ий єсєлтийн хурдац дэлхийн дээд амжилтад тулан жил дараалан 30 хувь єсєв. Хагас сая тонн баяжуулсан зэс гаргах чадалтай “Эрдэнэт” vйлдвэрийг Оростой 49:51 хувиар эзэмшдэг нь энэ орны экспортыг голлодог. Vvнээс гадна жилдээ 25-30 тонн алт, нэлээд хэмжээний нvvрс, жонш, цайр тун бага хэмжээний тvvхий нефть экспортолдог юм. Монголд байгаа тvvхий эд болгоны vнэ сvvлийн 4-5 жилд толгой эргэм єслєє. Vvний хэрээр Улсын тєвлєрсєн тєсєв ДНБ-д 29 хувь байснаа 54 хувь болох нь тэр. Энэ нь нэг талаас энэ оронд ид цэцэглэж байгаа авлигыг гааруулж, нєгєє талаас мєнгєєр туйлж vргvй зардал гаргах, олон тvмэнд бэлнээр мєнгє тараах, цалин тэтгэврийг vндэслэлгvйгээр огцом нэмэгдvvлэх толгой эргэм хачирхалтай хєдєлгєєн уралдаан буй болох нь тэр. Дагалдаад национализм шовинизм гаарч, гадаадын хєрєнгє оруулагчдыг нvд vзvvрлэх, хєєж туух сэтгэлгээ бvрдэн, тvvнийг нь хєєргєж ашиг завшаан хайгч бvлэглэл, улс тєрийн хєдєлгєєн эвсэл бий болж буй нь байгалийн баялагтай ядуу хоцрогдсон орнуудад vнэ єсєх vетэй давхцан гарч ирдэг танил синдром билээ. Алтны татварыг 68 хувь болгосон чинь 2007 онд олзворлосон алтны дєнгєж хагас нь бvртгэгдээд бусад нь ор сураггvй алга болжээ. Энэ ч бас нэгийг єгvvлнэ.
ОРОС ЭРГЭЖ ИРЭВ
Монгол бол Зєвлєлтийн большевизмын гадаад дахь анхны зууш юм. 1921 оноос Зєвлєлтийн нєлєєнд коммунист дэглэмээр явсан энэ орон 1990 онд коммунизм задран унахад сая чєлєєлєгджээ. Шилжилтийн vеийн хvнд хэцvv vед нь Орос орон Монголыг таг мартсан байна. Хvйтэн дайны vед Хятадтай сєргєлдєж байх vед нь цэргийн гол тvшиц байршил нь болж байсан Монгол ЗХУ-аас 10 тэрбум шилжих рублийн зээл авчээ. 1990 оноос хойш энэ єрийг нэхэх нь л Оросын зvгээс Монголд хандаж байсан ганц шалтгаан нь байлаа. 2003 онд хоёр орны Засгийн газрын тохиролцоогоор рубль доллар хоёрыг тэнцvv гэж vзээд 98 хувийг нь цайруулсан байдлаар улс тєрийн хэлцэлд хvрч монголчууд бэлнээр 250 сая доллар тєлснєєр єрийн асуудал шийдэгдэв.
Хэрэв тvvхий эдийн vнэ хойтон жилээс нь ингэтэл єсєхийг мэдсэн бол оросууд єрийн асуудлыг ийм амар шийдэхгvй байсан биз. Монгол нь одоогоор тогтоод байгаагаар 35 тэрбум тонн нvvрсний нєєцтэй. Дэлхийн тогтоогдсон ураны нєєцийн хоёр хувь Монголд байгаа ба прогноз судалгаагаар энэ тоо 20 хувь хvрэх бололцоотой гэж vздэг. Газрын тос ч магадгvй тэрбумаас дээш баррелийн нєєцтэй байх бололцоотой. Монгол бол судлагдаагvй газар. ХХ зууны турш геологийн судалгааг нь гагц зєвлєлтvvд л хийж байсан. Харин оросууд эзгvй байх сvvлийн 15 жилд єрнийн судалгаа шинжилгээ, хайгуул, тэр байтугай олзворлолт орж ирэн вакуумыг дvvргэсэн байлаа. Оросууд зайгvй болжээ. Голлох гадаад хэл нь орос биш англи болсон байна.
Тvvхий эдийн vнийн єсєлтийн буянаар ядуу Орос орон ч гэнэт баяжлаа. Мєнгєн дvнгээр дэлхийн хамгийн том арван эдийн засагт Орос орж ирэв. Оросын олигархи компаниуд дэгжин дэвшиж хvрээгээ тэлэх нь тэр. Гэвч тэд гадагш бизнесийн хvрээгээ тэлэхэд нь єрнєд зай гаргаж єгєхгvй байлаа. Хvйтэн дайнаас хойш сvрхий газар авсан Оросын хар бизнесийг ерєнхийдєє шахсан ба Путины бодлогоос болж улс тєрийн шалтгаанаар Оросын бизнесийн хvрээ тэлэлт хязгаарлагдмал юм. Гэтэл нєгєє талаас тэдний Хятадтай хийж буй эдийн засгийн харилцаа маш огцом єсч байна. 2000 онд хоёр талын бараа солилцоо ердєє гурван тэрбум доллар байсан бол таван жилийн дотор 10 дахин нэмэгджээ. Орос Хятадын завсар орших асар их тvvхий эдийн нєєцтэй Монгол нь Хятадтай бизнесээ єргєтгєх чухал тулгуур цэг учир оросууд бараг хориод жилийн дараагаас Монголыг дахин сонирхож эхэллээ.
Ердєє 2-3 жилийн дотор Оросын Ерєнхийлєгч, Ерєнхий сайд болон орлогчид, сайд нар Монголд дараалан айлчиллаа. Мэдээж араасаа олигархи том компаниудаа дагуулна. Харамсалтай нь монголчууд ч бас Оросыг мартчихсан аж. Тэднийг урьдын ах дvv гэхээсээ мафи гэж харна, тэр нь ч бас оргvй зvйл биш аж. Монголын тvvхий эдэд нэвтрэх гэсэн удаа дараагийн оролдлого амжилтгvйгээр дууссан тєдийгvй монголчуудын зvгээс ихэнхдээ басамжлал, vл итгэл дагалдаж байлаа. Энэ нь Монгол Оросын хил дээр орших мєнгєний дунд зэргийн орд дээр хурц илэрлээ олсон юм. Олон жилийн тvvхтэй Зєвлєлт Монголын хамтарсан компанийн лицензтэй энэ ордын 25 хувь Монголд ногдож байлаа. Ийм харьцаанд монголчууд дургvйцсэн тул удтал хэлэлцэж байж харьцааг 50:50 болгосон боловч Монголын парламент зєвшєєрсєнгvй. Арга нь барагдсан Оросын Ерєнхий сайд Фрадков монголчуудыг “бухал сахисан нохой” гэж нэрлэлээ. Уг мєнгєний орд оросуудад ач холбогдлоор тєдий их биш боловч энэ нь Орос Монголын эдийн засгийн харилцааг сэргээхэд бэлгэдэл утгаараа илvv чухал байсан юм. Тэд эндээс цаашлан бvтээгдэхvvн нь Хятадын зах зээлд борлогдох учиртай нvvрс, цагаан тугалга, жонш, уран, зэс, молибденд хvрч тодорхой хувийг эзэмшсэнээр єнєєдєр хамгийн их нєєцтэй болоод байгаа Хятадын валютын сангаас “хишиг” хvртэх зорилготой. Оросын бизнесийн хvрээгээ тэлэх хамгийн оновчтой, хvртээлтэй, ирээдvйтэй зах зээл бол Хятад, Энэтхэг хоёр юм.
Монголын ашигт малтмал, уул уурхайн салбарт єрнєдийнхєн ноёлоод зай завсар гаргаж єгєхгvй байлаа. Иймээс єрнєдийг Монголоос хєєж гаргаж байж л зай гаргаж болно. Угаасаа хятадуудад дургvй монголчууд орос, хятад гэсэн хоёр сонголтоос эргэлзээгvй Оросыг сонгоно. Гэнэт их мєнгє харсан монголчууд ч хармын сэтгэлдээ хєтлєгдєн “алаагvй баавгайн арьсыг” хэнтэй ч хуваалцахгvй гэх болов. Алсан баавгайн арьсыг ч баавгайнаас нь харамлаж эхлэв. Орос, Монголын хамтарсан зэсийн vйлдвэрийн бvтээгдэхvvн дээр гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар гэнэдvvлэн тавилаа. Харин оросууд эндээс харамсахуйц их мєнгє алдаж буй боловч огт эсэргvvцэл vзvvлэлгvй хэлээ хазаад єнгєрлєє. Учир нь энэ нь ямар ч геополитикийн алсын зорилгогvй єрнийн компаниудыг Монголоос vргээн хєєж гаргах том шалтаг мєнєєс мєн.
Vнэхээр ч энэ татвар болон уул уурхайн либерал хуулиа гэнэт єєрчилснєєс нь болоод Монголд vйл ажиллагаа эхлэх гэж байсан болон дєнгєж эхэлж байсан олон компанийг орхин гарахаас єєр аргагvй болгосон юм. Англогоулд мэтийн том компаниуд эгшин зуур Монголоос гарч одлоо. Батумайнинг зэрэг компани ордоо оросуудад зараад зугтав. Мундахгvй их хєрєнгє нэгэнт оруулсан компаниуд єєрийн эрхгvй vлдсэн боловч нэмж хєрєнгє оруулахаас айж бараг консервацийн байдалд орлоо. Энэ том зорилтыг монголчуудын єєрсдийнх нь гараар хийлгэв. Гэвч зарим шинжээчид vvнийг оросууд єєрснєє захиалж хийлгэсэн гэж vздэг. 68 хувийн татварын санаачлагч нь хятадууд гэж vзэх хvн ч бас бий. Саяхан Энэтхэгийн нэгэн уул уурхайн компанийн тєлєєлєгч Монголд ирээд єрнийнхний хvлээж авахгvй байгаа бvх саналыг хvлээж аван Монголд хєрєнгє оруулахад бэлэн байгаагаа зарлалаа. Монголд ямар ч геополитикийн ашиг сонирхол байхгvй энэтхэгчvvд яаж ч бодоод алдагдалд орох саналыг яагаад зєвшєєрєх болов? Хэн тэднийг ийм юм хэлж “єрнийнхний империалист санааг” улам тод болго гэж тєлєв?
ХЯТАДЫН ТЭВЧЭЭРТЭЙ ХVЛЭЭЛТ
1960-аад оноос Зєвлєлт Хятадын харилцаа муудахад завсрын орон Монгол Москвагийн талд баттай зогсчээ. 1988 онд Москва Бээжин хоёр харилцаагаа сэргээснээр Монголд байнга байрлаж байсан Зєвлєлтийн 80 мянган цэрэг гарч явсан юм. Энэ vед Монголын гадаад худалдаанд ганц хувь хvрч чаддаггvй байсан Хятад єдгєє бараг 50 хувийг дангаараа эзлэх болжээ. Хятадын эдийн засгийн гайхалтай єсєлт ч хєрш буурай Монголын эдийн засгийн єсєлтийн нєхцєлийг бvрдvvлж байна.
Монголчууд хэзээнээсээ хятадуудад итгэдэггvй, энэ нь тvvхэн уламжлалаасаа улбаатай, нєгєєтэйгvvр Зєвлєлт Хятадын харилцаа муудсан гуч гаруй жилийн хугацаанд бvтэн vеийнхний тархи толгойд Монголыг колончлон эзлэхээр зэхэж буй Хятадын тухай суртлыг гvн суулгаж єгчээ. Монголын тусгаар тогтнолыг єдий болтол хvлээн зєвшєєрдєггvй Тайвань, сvvлийн vед Хятадын vзэл суртал либералчлагдахын хэрээр улам ихээр сонсогдох болсон “алдагдсан Гадаад Монголын тухай” хэвлэл мэдээллийн шуугиан, цагтаа Чан Кайши, Мао нарын Монголын талаар илэрхийлж байсан санаа зэрэг нь нvvдэлчдийн удмын ухамсарт хvчтэй нєлєєлсєн хэвээр. Иймээс монголчууд Хятадын хєрєнгє оруулалтаас болгоомжилдог, тэдний хєдєлгєєн бvрийг хардангуй хардаг аж.
Ху Жиндао Хятадыг тэргvvлэнгvvтээ гадаад айлчлалаа Монголоос эхлэв. Тэрээр Хятадын хєгжлийн хурдацыг хоцрогдсон хєршvvд нь хойш чангааж магадгvй онол гаргаад бvх хєршvvддээ нэн хєнгєлєлттэй зээл олгохоор шийдсэний дагуу Монголд 300 сая доллар зээлэхээр болжээ. Харин монголчууд таван жил єнгєрсєн боловч vvнийг нь авсангvй. Хоёр орны хамтын ажиллагааны бэлгэ тэмдэг гэж нэрийдэн нээлтэнд нь оролцсон цайрын том ордын цаашдын ажиллагаа нь хоёр орны тєрийн авлигачдын хамтын ажиллагаа болон єргєжиж шvvмжлэлийн бай болсоор Монгол дахь Хятадын хєрєнгє оруулалтын нэр хvндийг нэг мєсєн унагалаа. Монголд байгуулагдсан гадаадын нийт компанийн тэн хагас буюу хоёр мянга орчим Хятадын жижиг дунд компани байдаг боловч ихэнх нь хууль бус ажиллагаа явуулдаг, хуулийн дагуу явах гэснийг нь Монголын национализм, хvнд суртал хоёр элбэж хавчдаг тул бvтэлтэй нь нэн ховор.
Хоёрхон хєршєєр хvрээлэгдсэн, далайгаас нэн хол оршдог энэ орны газар зvйн байрлалаас болоод Монголын байгалийн баялаг нь алт, газрын ховор металлыг эс тооцвол бvгдээрээ Хятадын зах зээлд зориулагдсан юм. Оросын хувьд єєрснєє хангалттай баялагтайгаас гадна Алс Дорнод, Зvvн Сибирийн эдийн засгийн хєгжил нь тvvхий эд нэхэхээр хэмжээнд очтол хол байна. Иймээс шинэ зуун гарсны дараахнаас хятадууд Монголын байгалийн баялгийг ихээхэн шохоорхож, хєрєнгє оруулах арга чарга хайхын зэрэгцээ хувь хvмvvс, жижиг компаниар дамжуулан ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын лицензийг их хэмжээгээр худалдан авчээ. Гэвч хятадуудад Монголын ашигт малтмалд орох зай Оросын нэгэн адил олдохгvй байна. Энэ нь зах зээлд ноёрхсон єрнєдийнхєн, нєгєєтэйгvvр хятадуудад vл итгэх монголчуудын хvчтэй эсэргvvцэлтэй холбоотой. Иймээс Монголын газрын баялаг руу тэмvvлэх Хятадын шохоорхол хоёр жилийн ємнєєс эрс саарч, цагийн байдлыг хvлээхээр шийджээ.
Монголын газар шороонд магадгvй триллион доллараар хэмжигдэх их баялаг байгаа байх. Эрчим хvч болон тvvхий эдээр дутагдаж байгаа Хятадын зах зээлд эдний нvvрс, зэс, газрын тос, цайр, хєнгєн цагаан, тємєр хэрэгтэй. Гэхдээ лавтай ойрын арван жилдээ Хятад нь Монголын тvvхий эдтэй эдгvй болж л таарна. Монголын энэ их баялгийг бvтээгдэхvvн болгоход асар их мєнгє хэрэгтэй. Ийм мєнгийг хятадууд гаргаж чадна, єрнєдийнхєн чадна. Харин оросуудад ийм мєнгє байхгvй. Оросууд Монголд мєнгєє vржvvлэх гэж бодож байгаа бол тэр мєнгийг Хятадаас л салгана. Нэг vгэндээ хэрэв єрнєдийнхнийг хєєж гаргаж чадвал тэдний орыг хятадууд гэхээсээ оросууд эзлэх илvv шаанстай. Харин дараа нь оросууд хийсэн болгоноо Хятадад л авчирч єгнє. Иймээс Монгол дахь Хятадын єрсєлдєгч нь оросууд биш єрнєдийнхєн. Оросууд бол ердєє л хамсрагсад.
Єнєєдєр монголчууд Оюу толгойн зэс, Таван толгойн коксжих нvvрсийг ашиглахын тулд олон тэрбум долларын хєрєнгє оруулалттай дэд бvтэц босгох хэрэг гарна. Монголоос єрнєдийнхєн гараад явчихвал, эсвэл хайгуул хийсэн ордоо консервацид оруулчихвал ямар ч дэд бvтэц байгуулах хэрэг гарахгvй. Тухайлбал дэлхийн хамгийн том компанийн нэг Рио Тэнто Монголоос татгалзвал ийм найдваргvй газар хєрєнгє оруулах зоригтой єрнийн ганц ч буурьтай компани дахиж гарч ирэхгvй нь ойлгомжтой. Ингэж цэвэрлэгдсэн талбай дээр Хятадын мєнгєєр оросууд ороход зам чєлєєтэй байна. Ингэхээр хятадуудад тэгтлээ яарах хэрэг байхгvй мэт. Хятад тэвчээр гэдгийг хvн тєрєлхтєн нэн эртнээс мэднэ. Чулууг чулуу дийлдэггvй, чулууг ус л дийлнэ гэж Кvнз сургажээ.
ЄНЄЄГИЙН МОНГОЛЧУУД
ХХ зуунд монголчууд техник технологийн их дэвшлийн хvчээр дундад зууны хоцрогдлоос орчин vеийн гэж хэлж болохуйц орон болон хєгжсєн юм. Коммунист vзэл суртлын хар гайгаар энэ дэвшлээ єєрснєє “капитализмыг алгасан хєгжиж байна” гэж ойлгож байжээ. Харин капиталист харилцаанд хєл тавингуутаа хаа яваагаа ойлгохоо болин бvр тєєрєлдєж гvйцжээ. Талын их баатар Чингис хааныг сайнаар дуудахыг олон жил хориглож байсан социализм сvйрэн унангуут Чингисийн культ vvсэн vvнд нийтээр автан паранормаль тєлєвт орсон байна. 2000 онд Ерєнхий сайд болсон хуучин коммунист нэгнийг хvн тєрєлхтнийг аврах шинэ Чингис тєрлєє хэмээн тєв хэвлэлд нь бичиж алдаршуулж байв. Чухам тэр онд Чингис дахин тєрнє гэж дундад зууны vед Нострадамус мэргэлж байсан гэнэ. Vvнд олон монголчууд vнэн голоосоо итгэдэг. Монголчууд ирээдvйгээ харж биш єнгєрснєєрєє бахархаж амьдрах боллоо.
Коммунистууд буддын шашныг далан жил хориглосны эцэст ардчилсан тогтоцын хvчээр шvтэж бишрэх эрх чєлєє дахин нээгдлээ. Харин буддын шашин сэргэсэнгvй, мухар сvсэг нийтийг хамарчээ. Америкчуудын хийсэн судалгаагаар хvн амын таван хувь нь загалмайн, дєрвєн хувь нь лалын, 10 хувь нь Тєвдийн буддын шашин шvтдэг, 20 хувь нь аттейст, vлдсэн нь анимеизм буюу мухар сvсэгтэй аж. Бизнесийн зориулалттай хэдэн зуун сvм хийд ажиллаж, нvгэл гэмийг цайруулах зориулалттай хэдэн мянган суварга Монголын талаар уралдан сvндэрлэнэ. Тус улсын Ерєнхий сайд байсан нэгэн бээр тєрийг шашнаас тусгаарласан нь тvvхэн том алдаа болсон гэж vзээд шашин тєрийг хослон барих Тєвд-Монголын хуучин феодалын теократ ёсыг сэргээхийг шаардах болсон нь хvн амын тодорхой хэсгийн талархлыг хvлээж байна.
Монголчууд хятадуудад хэзээнээсээ итгэдэггvй, тэднээс болгоомжилдог. Харин vг хэлэх эрх нээгдэн нийгэм чєлєєтэй болонгуут энэ vзэл бодол нь парной євчний хэмжээнд даамжрав. Хэдийгээр яг vнэндээ монголчуудын дунд тун цєєн хувь эзлэх боловч дундаасаа хятад гаралтай хvн vй олноор нь илрvvлж шившиглэх нийгмийн хєдєлгєєн ихэд дэлгэрчээ. Хэрэв єєрснийх нь ярьж буйд vнэмшвэл монголчуудын дэндvv дийлэнх нь хятадууд аж. Тэгэхээр монгол vндэстэн гэж байдаг болж байна уу? Эдний сонгуулийн гол кампани нь єрсєлдєгчид биенийхээ хятад гарлыг илчлэхэд оршино.
Хэдэн жилийн ємнє болсон Ерєнхийлєгчийн сонгуульд бусад бvх єрсєлдєгчєє хятад гаралтай болохыг “илчилсэн” нэгэн бээр vнэмлэхvй ялалт байгуулж байв. Vнэндээ єєрєє тvнгvс, эвенк гаралтай байсан тухай зарим нэг нь ярьдаг. Шийдвэр гаргах тvвшнийхэн гэв гэнэт єєрийгєє хятад гаралтай гэж дуудуулчих вий гэж айх учир Хятадын хєрєнгє оруулалтын эсрэг vргэлж ямар нэг юм ярьж байхыгаа єєрийн ариун vvрэг гэж vзнэ. Єрнийн компаниудыг аанай л Хятадтай холбон vзэж хамаг баялгийг Хятад руу зєєх гэж байна гэж хардан хяхаж шахна. Энэ бvхний эцсийн хариу нь vнэн хэрэгтээ бvх юм тэвчээртэй Хятадын гар руу аажмаар гулсана. Ингэхээр мєнєєх зvтгэлтнийг анти-хятад гэх vv, про-хятад гэх vv? Хардлага гаарч єєрсдийн хєрєнгєєр сейсмийн судалгаа хийх гэсэн Канадын компанийг элдвээр доромжлон сонгуульд нэр дэвшигсэд кампанит ажиллагааныхаа бай болгов.
Шилжин суух хєдєлгєєн коммунист засаглалын vед тєрийн бvрэн хяналтанд байжээ. Чєлєєт нийгэмтэй болсноор хvмvvс єєрийн суух газраа єєрснєє тодорхойлох эрхтэй болов. Хvн амын 18 хувь нь нvvдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг энэ оронд тэн хагасаас илvv нь нийслэл хотдоо бєєгнєрєн суух болжээ. Нийслэлийн хvн ам сvvлийн 15 жилд бараг гурав дахин нэмэгдсэн байна. Хотод шилжин суугсад нийгмийн хуучин давхаргаасаа чєлєєлєгдсєн авч ядуурал ухаарлаасаа болж улам люмпэнжин хамаг зовлонгоо тєрд тохож, бvх юмыг тєрєєс нэхнэ. Энэ нь улсын тєсвийг утга учиргvй нэмэгдvvлж дундаас нь авлига хєгжvvлэх сайхан далимыг бvх шатны хvнд сурталтнууд болон сонгуулиар гарч ирэх нам тєрийн зvтгэлтнvvдэд олгох аж.
Монголын уудам талд илрээд буй тэр их баялгийг єєрийн хvчээр ашиглах тухай яриа нэлээд газар авчээ. vнэндээ ямархуу утгагvй бололцоогvй юм ярьж байгаагаа єєрснєє ч мэддэггvй. Монголын мэдээллийн хэрэгслvvдэд мєнгєн дvнг гурван орон нааш цааш алдаж бичсэн байх нь нэн элбэг. Ийм зєрvv тэдэнд юу ч биш. Зєвхєн Оюу толгой ордын 51 хувийг авснаар єєрсдийн нь гаргах ёстой хєрєнгє ДНБ-тэй нь тэнцэж байна гэдгийг ухаарч буй хvн олон биш. Бусад орд болон дагалдах дэд бvтцийг тооцохгvйгээр шvv дээ!
Тєрийн нэгдсэн бодлого vгvй учир шийдвэр гаргах механизм нь нэн ойлгомжгvй. Эрvvл ухаан гэхээсээ чанга дуу хоолой шийдвэрлэх vvрэгтэй. Алив хуулийн санаа гудамжнаас гарах нь элбэг. Цаанаасаа захиалга тєлбєртэй “ард тvмний санал” ч ховор бус. Vvнийгээ ардчилал гэж нэрлэнэ. Гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татварыг бодож олсон нэгэн бээр энэ санааг охин нь интернэтээр аялж яваад санамсаргvй нээсэн тухай бахархангуй дурсдаг. Монголын Засгийн газар орд бvрийн 51 хувийг эзэмших санаачилга анхлан гаргасан парламентын нэгэн гишvvн Засгийн газрын ордныхоо ємнєх тєв талбай дээр майхан барин гадна нь шаардлагаа лоозон болгон зоож гурав хоножээ. Тусгаар тогтнолоо хадгалан vлдье гэвэл ингэдэг номтой гэж тэр тайлбарласан юм. Энэ хуулиас нь болоод одоо нэмээд єрнєдийн хэд хэдэн компани бvр гарахаар болон жумдаанаа бэлдэж байна. Кю Жи Экс компани эзэмшиж буй ордоо Орост яаралтай хямдхан зараад яс салахаар шийджээ. Улс оронд нь хортой ийм vр дvн гарч байхад харин улстєрчид нь энэ “гавьяа”-ны “зохиогчийн эрх”-ийг хоорондоо булаацалдан удахгvй болох сонгуульдаа бэлдэнэ. Одоо газар дор байгаа нєєц нь тодорхойгvй ордуудаа ард тvмэндээ хувааж єгнє хэмээн улс тєрийн намууд єрсєлдєн амлаж байна. Энэ нь юу гэсэн vг, яаж хуваах, хэн ямар мєнгєєр малтмалыг гаргаж бvтээгдэхvvн болгох гээд байгаа нь тодорхойгvй. Ер нь амлаж л байвал яаж гэдэг нь тєдий л чухал бус бололтой. Єрнєдийн компанитай хэлцэл хийхдээ мэргэжлийн зєвлєгєєг огт тоодоггvй, улстєрчид нь єєрснєє гудамжны шаардлага тавигчидтай нийлж “эх оронч” баг болж аваад ширээний нэг талд сууж орхино. Уурхайд нягтлан хийж байсан хvн хамгийн нэр хvндтэй мэргэжилтэн нь. Хvний санаанд оромгvй хачин шаардлага тавих ба хариуг нь европ хvмvvсийн цэнхэр ногоон нvднээс хайж “нvдийг нь хараад байхад татгалзахгvй шинжтэй байна” гэх мэтийн онош тавина. Яг л хар зах дээр тємсний vнэ хаялцаж байгаа юм шиг! Итгэхэд бэрх ч энэ нь vнэн юм!
Энэ оронд хамгийн элбэг сонсогддог, vнэн чанартаа болохоор хамгийн vнэ цэнэгvй болсон хэллэг бол: тусгаар тогтнол, vндэсний аюулгvй байдал, бие даасан бодлого! Гэхдээ vvнийгээ єєрснєє юу гэж ойлгодог нь нэн тодорхойгvй. Замын осол, гадаад vгийн хэрэглээ хvртэл тусгаар тогтнол аюулгvй байдлаар далайлган тодорхойлогдоно. Ингэхээр энэ нь бодит тодорхойлолт гэхээсээ биенийгээ айлгах зэвсгийн чанар агуулна. Чухам ингэж мухар сvсэгт идэгдэж, єнгєрсєн домог дурсамжаар амьдарч, гадны юм болгоныг парной байдлаар харан дvгнэж, улам бvр авлигажиж, нийгмээрээ люмпэнжиж, хийрхэж, нийгмийн шизофрени тєлєвт орсон болохоор єєрсдийнхєє єнєєгийн байдалд зєв дvгнэлт хийх чадваргvй юм. Єєрсдєдєє дvгнэлт хийж чадахгvй улс єнєєгийн дэлхий ертєнцийн хандлага, хєгжлийн механизмыг ойлгоно гэж vv?
Монголын зарим сэхээтнvvд улс орноо Африктай улам бvр адил болж байна гэж дvгнэдэг.
Vнэндээ єнєєгийн Африк хавьгvй иргэншиж, тогтвортой тулхтай хєгжлийн зам руугаа орж байгаа билээ.
Хувийн эрх чєлєєг хамгаалах тєвєєс (CFIF) гуравдугаар сарын 13-нд Тєрийн нарийн бичгийн дарга Кондолиз Райст хандан захидал илгээсэндээ єрнийн эрх ашигт зориудын хохирол учруулж байгаа Монголын тєрийн vйл ажиллагааг судлан vзэж арга хэмжээ авахыг сануулсан байна.
Єрнийнхний зарцуулсан хєрєнгєн дээр Оросын компаниуд тэрбумаар нь дээрмийн ашиг гаргахын тулд энэ бvхэн хийгдсэн гэж тэд vзэж байгаа аж. Єрнийн компаниудыг дээрмийн татвар зэргээр дарамтлан хєєж гаргах арга сvвэгчилж байгаа Монголын тєрийн энэхvv эрээ цээргvй ажиллагааг анхааралдаа авахыг тэд сануулжээ. Учир нь “Мянганы сорилын сангийн хєтєлбєр”-єєр дамжуулан Монголын Засгийн газар Америкийн татвар тєлєгчдєєс хэдэн зуун сая долларыг тусламж хэлбэрээр салгаж байгаа билээ.
Америкийн тєрд хандсан энэ гомдол бичигдэхээс хоёр хоногийн ємнє Монголын улс тєрийн голлох хоёр намын дарга нар хамтарсан мэдэгдэл гаргаж Монголын газар шороон дээрх ашигт малтмалын орд газарт гадаадын хєрєнгє оруулагчид 49 хувиас илvv хєрєнгє оруулж болохгvйг тунхаглажээ. Энэ хатуу зарчмаа хэд хоногийн дараа Монголын хууль тогтоох байгууллагаар оруулан хуульчлахаа мэдэгдсэн байна. Австралийн Би Эйч Пи, Канадын Айванхо Майнз, Английн Рио Тэнто компаниудын хєрєнгє оруулалт, хайгуулын хvчээр Монголын говьд 71 тэрбум унци зэс, 30 сая унци алт бvхий гайхамшигтай орд хэдэн жилийн ємнє нээсэн юм. Арваад жил vргэлжилсэн энэ ажиллагаанд компаниуд ойролцоогоор 800 орчим сая доллар зарцуулчихаад байгаа билээ. Ордыг хvчин тєгєлдєр vйлчилж буй Монголын хуулиар ашиглах асуудал гараад ирvvт монголчууд хуулиа гэнэт єєрчлєх, гэнэтийн ашгийн гэх 68 хувийн татвар зохиох, тогтвортой байдлын гэрээ хийхээс татгалзах зэргээр янз бvрийн арга саам гарган дєрвєн жилийг ардаа хийлээ. Тэгснээ ордын ашиглалтад єєрийн Засгийн газрын оролцоог гуравны нэг байхаар тулгаж, vvнийг зєвшєєрєнгvvт 51 хувь гэж тулгаж эхэлжээ. Монголын Засгийн газар 51 хувийг эзэмшээд дээр нь 68 хувийн гэнэтийн ашгийн татвар тавиад, vvнийхээ дээр ашгийн болон роялти, байгаль ашиглалтын татвар нэмэхээр єрнийн хєрєнгє оруулагч оператинг эрхгvй тєдийгvй ажлын хамаг хvндийг vvрээд алдагдалтай ажиллах байдалд орж байгаа юм. Уг нь єрнийн компаниуд монголчуудад ордоос гарах ашгийн 54 хувийг санал болгоод байгаа юм. Ингэхээр нэг vгэндээ “янкууд гэртээ харь” гэж хєєж байгаа хэрэг.
МОНГОЛЧУУД ГЭНЭТ БАЯЖИВ
Зєвлєлтийн дагуул явсан энэ орон коммунист ертєнц задрахад ардчилал, чєлєєт зах зээлийн тогтоц руу шилжжээ. Хориод жилийн турш шилжилтийн хvнд хэцvvг туулахад нь олон улсын байгууллага, єрнийн орнууд, ялангуяа Япон их тусламж vзvvлсэн юм. Шилжилт эхэлснээс арваад жилийн турш ДНБ-ий хориод хувийг гадны хєнгєлєлттэй зээл тусламж, буцалтгvй тусламж дааж байлаа.
2004-2005 оноос эхэлсэн тvvхий эдийн єсєлт энэ орныг гэнэт мєнгєжих их хєєрєл дээр аваачив. Дєрєвхєн жилийн дотор нэг хvнд ногдох ДНБ даруй гурав дахин єсч, vнийн єсєлтийг оролцуулсан ДНБ-ий єсєлтийн хурдац дэлхийн дээд амжилтад тулан жил дараалан 30 хувь єсєв. Хагас сая тонн баяжуулсан зэс гаргах чадалтай “Эрдэнэт” vйлдвэрийг Оростой 49:51 хувиар эзэмшдэг нь энэ орны экспортыг голлодог. Vvнээс гадна жилдээ 25-30 тонн алт, нэлээд хэмжээний нvvрс, жонш, цайр тун бага хэмжээний тvvхий нефть экспортолдог юм. Монголд байгаа тvvхий эд болгоны vнэ сvvлийн 4-5 жилд толгой эргэм єслєє. Vvний хэрээр Улсын тєвлєрсєн тєсєв ДНБ-д 29 хувь байснаа 54 хувь болох нь тэр. Энэ нь нэг талаас энэ оронд ид цэцэглэж байгаа авлигыг гааруулж, нєгєє талаас мєнгєєр туйлж vргvй зардал гаргах, олон тvмэнд бэлнээр мєнгє тараах, цалин тэтгэврийг vндэслэлгvйгээр огцом нэмэгдvvлэх толгой эргэм хачирхалтай хєдєлгєєн уралдаан буй болох нь тэр. Дагалдаад национализм шовинизм гаарч, гадаадын хєрєнгє оруулагчдыг нvд vзvvрлэх, хєєж туух сэтгэлгээ бvрдэн, тvvнийг нь хєєргєж ашиг завшаан хайгч бvлэглэл, улс тєрийн хєдєлгєєн эвсэл бий болж буй нь байгалийн баялагтай ядуу хоцрогдсон орнуудад vнэ єсєх vетэй давхцан гарч ирдэг танил синдром билээ. Алтны татварыг 68 хувь болгосон чинь 2007 онд олзворлосон алтны дєнгєж хагас нь бvртгэгдээд бусад нь ор сураггvй алга болжээ. Энэ ч бас нэгийг єгvvлнэ.
ОРОС ЭРГЭЖ ИРЭВ
Монгол бол Зєвлєлтийн большевизмын гадаад дахь анхны зууш юм. 1921 оноос Зєвлєлтийн нєлєєнд коммунист дэглэмээр явсан энэ орон 1990 онд коммунизм задран унахад сая чєлєєлєгджээ. Шилжилтийн vеийн хvнд хэцvv vед нь Орос орон Монголыг таг мартсан байна. Хvйтэн дайны vед Хятадтай сєргєлдєж байх vед нь цэргийн гол тvшиц байршил нь болж байсан Монгол ЗХУ-аас 10 тэрбум шилжих рублийн зээл авчээ. 1990 оноос хойш энэ єрийг нэхэх нь л Оросын зvгээс Монголд хандаж байсан ганц шалтгаан нь байлаа. 2003 онд хоёр орны Засгийн газрын тохиролцоогоор рубль доллар хоёрыг тэнцvv гэж vзээд 98 хувийг нь цайруулсан байдлаар улс тєрийн хэлцэлд хvрч монголчууд бэлнээр 250 сая доллар тєлснєєр єрийн асуудал шийдэгдэв.
Хэрэв тvvхий эдийн vнэ хойтон жилээс нь ингэтэл єсєхийг мэдсэн бол оросууд єрийн асуудлыг ийм амар шийдэхгvй байсан биз. Монгол нь одоогоор тогтоод байгаагаар 35 тэрбум тонн нvvрсний нєєцтэй. Дэлхийн тогтоогдсон ураны нєєцийн хоёр хувь Монголд байгаа ба прогноз судалгаагаар энэ тоо 20 хувь хvрэх бололцоотой гэж vздэг. Газрын тос ч магадгvй тэрбумаас дээш баррелийн нєєцтэй байх бололцоотой. Монгол бол судлагдаагvй газар. ХХ зууны турш геологийн судалгааг нь гагц зєвлєлтvvд л хийж байсан. Харин оросууд эзгvй байх сvvлийн 15 жилд єрнийн судалгаа шинжилгээ, хайгуул, тэр байтугай олзворлолт орж ирэн вакуумыг дvvргэсэн байлаа. Оросууд зайгvй болжээ. Голлох гадаад хэл нь орос биш англи болсон байна.
Тvvхий эдийн vнийн єсєлтийн буянаар ядуу Орос орон ч гэнэт баяжлаа. Мєнгєн дvнгээр дэлхийн хамгийн том арван эдийн засагт Орос орж ирэв. Оросын олигархи компаниуд дэгжин дэвшиж хvрээгээ тэлэх нь тэр. Гэвч тэд гадагш бизнесийн хvрээгээ тэлэхэд нь єрнєд зай гаргаж єгєхгvй байлаа. Хvйтэн дайнаас хойш сvрхий газар авсан Оросын хар бизнесийг ерєнхийдєє шахсан ба Путины бодлогоос болж улс тєрийн шалтгаанаар Оросын бизнесийн хvрээ тэлэлт хязгаарлагдмал юм. Гэтэл нєгєє талаас тэдний Хятадтай хийж буй эдийн засгийн харилцаа маш огцом єсч байна. 2000 онд хоёр талын бараа солилцоо ердєє гурван тэрбум доллар байсан бол таван жилийн дотор 10 дахин нэмэгджээ. Орос Хятадын завсар орших асар их тvvхий эдийн нєєцтэй Монгол нь Хятадтай бизнесээ єргєтгєх чухал тулгуур цэг учир оросууд бараг хориод жилийн дараагаас Монголыг дахин сонирхож эхэллээ.
Ердєє 2-3 жилийн дотор Оросын Ерєнхийлєгч, Ерєнхий сайд болон орлогчид, сайд нар Монголд дараалан айлчиллаа. Мэдээж араасаа олигархи том компаниудаа дагуулна. Харамсалтай нь монголчууд ч бас Оросыг мартчихсан аж. Тэднийг урьдын ах дvv гэхээсээ мафи гэж харна, тэр нь ч бас оргvй зvйл биш аж. Монголын тvvхий эдэд нэвтрэх гэсэн удаа дараагийн оролдлого амжилтгvйгээр дууссан тєдийгvй монголчуудын зvгээс ихэнхдээ басамжлал, vл итгэл дагалдаж байлаа. Энэ нь Монгол Оросын хил дээр орших мєнгєний дунд зэргийн орд дээр хурц илэрлээ олсон юм. Олон жилийн тvvхтэй Зєвлєлт Монголын хамтарсан компанийн лицензтэй энэ ордын 25 хувь Монголд ногдож байлаа. Ийм харьцаанд монголчууд дургvйцсэн тул удтал хэлэлцэж байж харьцааг 50:50 болгосон боловч Монголын парламент зєвшєєрсєнгvй. Арга нь барагдсан Оросын Ерєнхий сайд Фрадков монголчуудыг “бухал сахисан нохой” гэж нэрлэлээ. Уг мєнгєний орд оросуудад ач холбогдлоор тєдий их биш боловч энэ нь Орос Монголын эдийн засгийн харилцааг сэргээхэд бэлгэдэл утгаараа илvv чухал байсан юм. Тэд эндээс цаашлан бvтээгдэхvvн нь Хятадын зах зээлд борлогдох учиртай нvvрс, цагаан тугалга, жонш, уран, зэс, молибденд хvрч тодорхой хувийг эзэмшсэнээр єнєєдєр хамгийн их нєєцтэй болоод байгаа Хятадын валютын сангаас “хишиг” хvртэх зорилготой. Оросын бизнесийн хvрээгээ тэлэх хамгийн оновчтой, хvртээлтэй, ирээдvйтэй зах зээл бол Хятад, Энэтхэг хоёр юм.
Монголын ашигт малтмал, уул уурхайн салбарт єрнєдийнхєн ноёлоод зай завсар гаргаж єгєхгvй байлаа. Иймээс єрнєдийг Монголоос хєєж гаргаж байж л зай гаргаж болно. Угаасаа хятадуудад дургvй монголчууд орос, хятад гэсэн хоёр сонголтоос эргэлзээгvй Оросыг сонгоно. Гэнэт их мєнгє харсан монголчууд ч хармын сэтгэлдээ хєтлєгдєн “алаагvй баавгайн арьсыг” хэнтэй ч хуваалцахгvй гэх болов. Алсан баавгайн арьсыг ч баавгайнаас нь харамлаж эхлэв. Орос, Монголын хамтарсан зэсийн vйлдвэрийн бvтээгдэхvvн дээр гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар гэнэдvvлэн тавилаа. Харин оросууд эндээс харамсахуйц их мєнгє алдаж буй боловч огт эсэргvvцэл vзvvлэлгvй хэлээ хазаад єнгєрлєє. Учир нь энэ нь ямар ч геополитикийн алсын зорилгогvй єрнийн компаниудыг Монголоос vргээн хєєж гаргах том шалтаг мєнєєс мєн.
Vнэхээр ч энэ татвар болон уул уурхайн либерал хуулиа гэнэт єєрчилснєєс нь болоод Монголд vйл ажиллагаа эхлэх гэж байсан болон дєнгєж эхэлж байсан олон компанийг орхин гарахаас єєр аргагvй болгосон юм. Англогоулд мэтийн том компаниуд эгшин зуур Монголоос гарч одлоо. Батумайнинг зэрэг компани ордоо оросуудад зараад зугтав. Мундахгvй их хєрєнгє нэгэнт оруулсан компаниуд єєрийн эрхгvй vлдсэн боловч нэмж хєрєнгє оруулахаас айж бараг консервацийн байдалд орлоо. Энэ том зорилтыг монголчуудын єєрсдийнх нь гараар хийлгэв. Гэвч зарим шинжээчид vvнийг оросууд єєрснєє захиалж хийлгэсэн гэж vздэг. 68 хувийн татварын санаачлагч нь хятадууд гэж vзэх хvн ч бас бий. Саяхан Энэтхэгийн нэгэн уул уурхайн компанийн тєлєєлєгч Монголд ирээд єрнийнхний хvлээж авахгvй байгаа бvх саналыг хvлээж аван Монголд хєрєнгє оруулахад бэлэн байгаагаа зарлалаа. Монголд ямар ч геополитикийн ашиг сонирхол байхгvй энэтхэгчvvд яаж ч бодоод алдагдалд орох саналыг яагаад зєвшєєрєх болов? Хэн тэднийг ийм юм хэлж “єрнийнхний империалист санааг” улам тод болго гэж тєлєв?
ХЯТАДЫН ТЭВЧЭЭРТЭЙ ХVЛЭЭЛТ
1960-аад оноос Зєвлєлт Хятадын харилцаа муудахад завсрын орон Монгол Москвагийн талд баттай зогсчээ. 1988 онд Москва Бээжин хоёр харилцаагаа сэргээснээр Монголд байнга байрлаж байсан Зєвлєлтийн 80 мянган цэрэг гарч явсан юм. Энэ vед Монголын гадаад худалдаанд ганц хувь хvрч чаддаггvй байсан Хятад єдгєє бараг 50 хувийг дангаараа эзлэх болжээ. Хятадын эдийн засгийн гайхалтай єсєлт ч хєрш буурай Монголын эдийн засгийн єсєлтийн нєхцєлийг бvрдvvлж байна.
Монголчууд хэзээнээсээ хятадуудад итгэдэггvй, энэ нь тvvхэн уламжлалаасаа улбаатай, нєгєєтэйгvvр Зєвлєлт Хятадын харилцаа муудсан гуч гаруй жилийн хугацаанд бvтэн vеийнхний тархи толгойд Монголыг колончлон эзлэхээр зэхэж буй Хятадын тухай суртлыг гvн суулгаж єгчээ. Монголын тусгаар тогтнолыг єдий болтол хvлээн зєвшєєрдєггvй Тайвань, сvvлийн vед Хятадын vзэл суртал либералчлагдахын хэрээр улам ихээр сонсогдох болсон “алдагдсан Гадаад Монголын тухай” хэвлэл мэдээллийн шуугиан, цагтаа Чан Кайши, Мао нарын Монголын талаар илэрхийлж байсан санаа зэрэг нь нvvдэлчдийн удмын ухамсарт хvчтэй нєлєєлсєн хэвээр. Иймээс монголчууд Хятадын хєрєнгє оруулалтаас болгоомжилдог, тэдний хєдєлгєєн бvрийг хардангуй хардаг аж.
Ху Жиндао Хятадыг тэргvvлэнгvvтээ гадаад айлчлалаа Монголоос эхлэв. Тэрээр Хятадын хєгжлийн хурдацыг хоцрогдсон хєршvvд нь хойш чангааж магадгvй онол гаргаад бvх хєршvvддээ нэн хєнгєлєлттэй зээл олгохоор шийдсэний дагуу Монголд 300 сая доллар зээлэхээр болжээ. Харин монголчууд таван жил єнгєрсєн боловч vvнийг нь авсангvй. Хоёр орны хамтын ажиллагааны бэлгэ тэмдэг гэж нэрийдэн нээлтэнд нь оролцсон цайрын том ордын цаашдын ажиллагаа нь хоёр орны тєрийн авлигачдын хамтын ажиллагаа болон єргєжиж шvvмжлэлийн бай болсоор Монгол дахь Хятадын хєрєнгє оруулалтын нэр хvндийг нэг мєсєн унагалаа. Монголд байгуулагдсан гадаадын нийт компанийн тэн хагас буюу хоёр мянга орчим Хятадын жижиг дунд компани байдаг боловч ихэнх нь хууль бус ажиллагаа явуулдаг, хуулийн дагуу явах гэснийг нь Монголын национализм, хvнд суртал хоёр элбэж хавчдаг тул бvтэлтэй нь нэн ховор.
Хоёрхон хєршєєр хvрээлэгдсэн, далайгаас нэн хол оршдог энэ орны газар зvйн байрлалаас болоод Монголын байгалийн баялаг нь алт, газрын ховор металлыг эс тооцвол бvгдээрээ Хятадын зах зээлд зориулагдсан юм. Оросын хувьд єєрснєє хангалттай баялагтайгаас гадна Алс Дорнод, Зvvн Сибирийн эдийн засгийн хєгжил нь тvvхий эд нэхэхээр хэмжээнд очтол хол байна. Иймээс шинэ зуун гарсны дараахнаас хятадууд Монголын байгалийн баялгийг ихээхэн шохоорхож, хєрєнгє оруулах арга чарга хайхын зэрэгцээ хувь хvмvvс, жижиг компаниар дамжуулан ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын лицензийг их хэмжээгээр худалдан авчээ. Гэвч хятадуудад Монголын ашигт малтмалд орох зай Оросын нэгэн адил олдохгvй байна. Энэ нь зах зээлд ноёрхсон єрнєдийнхєн, нєгєєтэйгvvр хятадуудад vл итгэх монголчуудын хvчтэй эсэргvvцэлтэй холбоотой. Иймээс Монголын газрын баялаг руу тэмvvлэх Хятадын шохоорхол хоёр жилийн ємнєєс эрс саарч, цагийн байдлыг хvлээхээр шийджээ.
Монголын газар шороонд магадгvй триллион доллараар хэмжигдэх их баялаг байгаа байх. Эрчим хvч болон тvvхий эдээр дутагдаж байгаа Хятадын зах зээлд эдний нvvрс, зэс, газрын тос, цайр, хєнгєн цагаан, тємєр хэрэгтэй. Гэхдээ лавтай ойрын арван жилдээ Хятад нь Монголын тvvхий эдтэй эдгvй болж л таарна. Монголын энэ их баялгийг бvтээгдэхvvн болгоход асар их мєнгє хэрэгтэй. Ийм мєнгийг хятадууд гаргаж чадна, єрнєдийнхєн чадна. Харин оросуудад ийм мєнгє байхгvй. Оросууд Монголд мєнгєє vржvvлэх гэж бодож байгаа бол тэр мєнгийг Хятадаас л салгана. Нэг vгэндээ хэрэв єрнєдийнхнийг хєєж гаргаж чадвал тэдний орыг хятадууд гэхээсээ оросууд эзлэх илvv шаанстай. Харин дараа нь оросууд хийсэн болгоноо Хятадад л авчирч єгнє. Иймээс Монгол дахь Хятадын єрсєлдєгч нь оросууд биш єрнєдийнхєн. Оросууд бол ердєє л хамсрагсад.
Єнєєдєр монголчууд Оюу толгойн зэс, Таван толгойн коксжих нvvрсийг ашиглахын тулд олон тэрбум долларын хєрєнгє оруулалттай дэд бvтэц босгох хэрэг гарна. Монголоос єрнєдийнхєн гараад явчихвал, эсвэл хайгуул хийсэн ордоо консервацид оруулчихвал ямар ч дэд бvтэц байгуулах хэрэг гарахгvй. Тухайлбал дэлхийн хамгийн том компанийн нэг Рио Тэнто Монголоос татгалзвал ийм найдваргvй газар хєрєнгє оруулах зоригтой єрнийн ганц ч буурьтай компани дахиж гарч ирэхгvй нь ойлгомжтой. Ингэж цэвэрлэгдсэн талбай дээр Хятадын мєнгєєр оросууд ороход зам чєлєєтэй байна. Ингэхээр хятадуудад тэгтлээ яарах хэрэг байхгvй мэт. Хятад тэвчээр гэдгийг хvн тєрєлхтєн нэн эртнээс мэднэ. Чулууг чулуу дийлдэггvй, чулууг ус л дийлнэ гэж Кvнз сургажээ.
ЄНЄЄГИЙН МОНГОЛЧУУД
ХХ зуунд монголчууд техник технологийн их дэвшлийн хvчээр дундад зууны хоцрогдлоос орчин vеийн гэж хэлж болохуйц орон болон хєгжсєн юм. Коммунист vзэл суртлын хар гайгаар энэ дэвшлээ єєрснєє “капитализмыг алгасан хєгжиж байна” гэж ойлгож байжээ. Харин капиталист харилцаанд хєл тавингуутаа хаа яваагаа ойлгохоо болин бvр тєєрєлдєж гvйцжээ. Талын их баатар Чингис хааныг сайнаар дуудахыг олон жил хориглож байсан социализм сvйрэн унангуут Чингисийн культ vvсэн vvнд нийтээр автан паранормаль тєлєвт орсон байна. 2000 онд Ерєнхий сайд болсон хуучин коммунист нэгнийг хvн тєрєлхтнийг аврах шинэ Чингис тєрлєє хэмээн тєв хэвлэлд нь бичиж алдаршуулж байв. Чухам тэр онд Чингис дахин тєрнє гэж дундад зууны vед Нострадамус мэргэлж байсан гэнэ. Vvнд олон монголчууд vнэн голоосоо итгэдэг. Монголчууд ирээдvйгээ харж биш єнгєрснєєрєє бахархаж амьдрах боллоо.
Коммунистууд буддын шашныг далан жил хориглосны эцэст ардчилсан тогтоцын хvчээр шvтэж бишрэх эрх чєлєє дахин нээгдлээ. Харин буддын шашин сэргэсэнгvй, мухар сvсэг нийтийг хамарчээ. Америкчуудын хийсэн судалгаагаар хvн амын таван хувь нь загалмайн, дєрвєн хувь нь лалын, 10 хувь нь Тєвдийн буддын шашин шvтдэг, 20 хувь нь аттейст, vлдсэн нь анимеизм буюу мухар сvсэгтэй аж. Бизнесийн зориулалттай хэдэн зуун сvм хийд ажиллаж, нvгэл гэмийг цайруулах зориулалттай хэдэн мянган суварга Монголын талаар уралдан сvндэрлэнэ. Тус улсын Ерєнхий сайд байсан нэгэн бээр тєрийг шашнаас тусгаарласан нь тvvхэн том алдаа болсон гэж vзээд шашин тєрийг хослон барих Тєвд-Монголын хуучин феодалын теократ ёсыг сэргээхийг шаардах болсон нь хvн амын тодорхой хэсгийн талархлыг хvлээж байна.
Монголчууд хятадуудад хэзээнээсээ итгэдэггvй, тэднээс болгоомжилдог. Харин vг хэлэх эрх нээгдэн нийгэм чєлєєтэй болонгуут энэ vзэл бодол нь парной євчний хэмжээнд даамжрав. Хэдийгээр яг vнэндээ монголчуудын дунд тун цєєн хувь эзлэх боловч дундаасаа хятад гаралтай хvн vй олноор нь илрvvлж шившиглэх нийгмийн хєдєлгєєн ихэд дэлгэрчээ. Хэрэв єєрснийх нь ярьж буйд vнэмшвэл монголчуудын дэндvv дийлэнх нь хятадууд аж. Тэгэхээр монгол vндэстэн гэж байдаг болж байна уу? Эдний сонгуулийн гол кампани нь єрсєлдєгчид биенийхээ хятад гарлыг илчлэхэд оршино.
Хэдэн жилийн ємнє болсон Ерєнхийлєгчийн сонгуульд бусад бvх єрсєлдєгчєє хятад гаралтай болохыг “илчилсэн” нэгэн бээр vнэмлэхvй ялалт байгуулж байв. Vнэндээ єєрєє тvнгvс, эвенк гаралтай байсан тухай зарим нэг нь ярьдаг. Шийдвэр гаргах тvвшнийхэн гэв гэнэт єєрийгєє хятад гаралтай гэж дуудуулчих вий гэж айх учир Хятадын хєрєнгє оруулалтын эсрэг vргэлж ямар нэг юм ярьж байхыгаа єєрийн ариун vvрэг гэж vзнэ. Єрнийн компаниудыг аанай л Хятадтай холбон vзэж хамаг баялгийг Хятад руу зєєх гэж байна гэж хардан хяхаж шахна. Энэ бvхний эцсийн хариу нь vнэн хэрэгтээ бvх юм тэвчээртэй Хятадын гар руу аажмаар гулсана. Ингэхээр мєнєєх зvтгэлтнийг анти-хятад гэх vv, про-хятад гэх vv? Хардлага гаарч єєрсдийн хєрєнгєєр сейсмийн судалгаа хийх гэсэн Канадын компанийг элдвээр доромжлон сонгуульд нэр дэвшигсэд кампанит ажиллагааныхаа бай болгов.
Шилжин суух хєдєлгєєн коммунист засаглалын vед тєрийн бvрэн хяналтанд байжээ. Чєлєєт нийгэмтэй болсноор хvмvvс єєрийн суух газраа єєрснєє тодорхойлох эрхтэй болов. Хvн амын 18 хувь нь нvvдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг энэ оронд тэн хагасаас илvv нь нийслэл хотдоо бєєгнєрєн суух болжээ. Нийслэлийн хvн ам сvvлийн 15 жилд бараг гурав дахин нэмэгдсэн байна. Хотод шилжин суугсад нийгмийн хуучин давхаргаасаа чєлєєлєгдсєн авч ядуурал ухаарлаасаа болж улам люмпэнжин хамаг зовлонгоо тєрд тохож, бvх юмыг тєрєєс нэхнэ. Энэ нь улсын тєсвийг утга учиргvй нэмэгдvvлж дундаас нь авлига хєгжvvлэх сайхан далимыг бvх шатны хvнд сурталтнууд болон сонгуулиар гарч ирэх нам тєрийн зvтгэлтнvvдэд олгох аж.
Монголын уудам талд илрээд буй тэр их баялгийг єєрийн хvчээр ашиглах тухай яриа нэлээд газар авчээ. vнэндээ ямархуу утгагvй бололцоогvй юм ярьж байгаагаа єєрснєє ч мэддэггvй. Монголын мэдээллийн хэрэгслvvдэд мєнгєн дvнг гурван орон нааш цааш алдаж бичсэн байх нь нэн элбэг. Ийм зєрvv тэдэнд юу ч биш. Зєвхєн Оюу толгой ордын 51 хувийг авснаар єєрсдийн нь гаргах ёстой хєрєнгє ДНБ-тэй нь тэнцэж байна гэдгийг ухаарч буй хvн олон биш. Бусад орд болон дагалдах дэд бvтцийг тооцохгvйгээр шvv дээ!
Тєрийн нэгдсэн бодлого vгvй учир шийдвэр гаргах механизм нь нэн ойлгомжгvй. Эрvvл ухаан гэхээсээ чанга дуу хоолой шийдвэрлэх vvрэгтэй. Алив хуулийн санаа гудамжнаас гарах нь элбэг. Цаанаасаа захиалга тєлбєртэй “ард тvмний санал” ч ховор бус. Vvнийгээ ардчилал гэж нэрлэнэ. Гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татварыг бодож олсон нэгэн бээр энэ санааг охин нь интернэтээр аялж яваад санамсаргvй нээсэн тухай бахархангуй дурсдаг. Монголын Засгийн газар орд бvрийн 51 хувийг эзэмших санаачилга анхлан гаргасан парламентын нэгэн гишvvн Засгийн газрын ордныхоо ємнєх тєв талбай дээр майхан барин гадна нь шаардлагаа лоозон болгон зоож гурав хоножээ. Тусгаар тогтнолоо хадгалан vлдье гэвэл ингэдэг номтой гэж тэр тайлбарласан юм. Энэ хуулиас нь болоод одоо нэмээд єрнєдийн хэд хэдэн компани бvр гарахаар болон жумдаанаа бэлдэж байна. Кю Жи Экс компани эзэмшиж буй ордоо Орост яаралтай хямдхан зараад яс салахаар шийджээ. Улс оронд нь хортой ийм vр дvн гарч байхад харин улстєрчид нь энэ “гавьяа”-ны “зохиогчийн эрх”-ийг хоорондоо булаацалдан удахгvй болох сонгуульдаа бэлдэнэ. Одоо газар дор байгаа нєєц нь тодорхойгvй ордуудаа ард тvмэндээ хувааж єгнє хэмээн улс тєрийн намууд єрсєлдєн амлаж байна. Энэ нь юу гэсэн vг, яаж хуваах, хэн ямар мєнгєєр малтмалыг гаргаж бvтээгдэхvvн болгох гээд байгаа нь тодорхойгvй. Ер нь амлаж л байвал яаж гэдэг нь тєдий л чухал бус бололтой. Єрнєдийн компанитай хэлцэл хийхдээ мэргэжлийн зєвлєгєєг огт тоодоггvй, улстєрчид нь єєрснєє гудамжны шаардлага тавигчидтай нийлж “эх оронч” баг болж аваад ширээний нэг талд сууж орхино. Уурхайд нягтлан хийж байсан хvн хамгийн нэр хvндтэй мэргэжилтэн нь. Хvний санаанд оромгvй хачин шаардлага тавих ба хариуг нь европ хvмvvсийн цэнхэр ногоон нvднээс хайж “нvдийг нь хараад байхад татгалзахгvй шинжтэй байна” гэх мэтийн онош тавина. Яг л хар зах дээр тємсний vнэ хаялцаж байгаа юм шиг! Итгэхэд бэрх ч энэ нь vнэн юм!
Энэ оронд хамгийн элбэг сонсогддог, vнэн чанартаа болохоор хамгийн vнэ цэнэгvй болсон хэллэг бол: тусгаар тогтнол, vндэсний аюулгvй байдал, бие даасан бодлого! Гэхдээ vvнийгээ єєрснєє юу гэж ойлгодог нь нэн тодорхойгvй. Замын осол, гадаад vгийн хэрэглээ хvртэл тусгаар тогтнол аюулгvй байдлаар далайлган тодорхойлогдоно. Ингэхээр энэ нь бодит тодорхойлолт гэхээсээ биенийгээ айлгах зэвсгийн чанар агуулна. Чухам ингэж мухар сvсэгт идэгдэж, єнгєрсєн домог дурсамжаар амьдарч, гадны юм болгоныг парной байдлаар харан дvгнэж, улам бvр авлигажиж, нийгмээрээ люмпэнжиж, хийрхэж, нийгмийн шизофрени тєлєвт орсон болохоор єєрсдийнхєє єнєєгийн байдалд зєв дvгнэлт хийх чадваргvй юм. Єєрсдєдєє дvгнэлт хийж чадахгvй улс єнєєгийн дэлхий ертєнцийн хандлага, хєгжлийн механизмыг ойлгоно гэж vv?
Монголын зарим сэхээтнvvд улс орноо Африктай улам бvр адил болж байна гэж дvгнэдэг.
Vнэндээ єнєєгийн Африк хавьгvй иргэншиж, тогтвортой тулхтай хєгжлийн зам руугаа орж байгаа билээ.
Нүүр хуудас Хамгийн сүүлд нэмэгдсэн нийтлэл: Марк