Нийгэм солигдох vед шинэ залуу vе цоо цохин гарч ирдэг. Нийгмийн донсолгооны vед арвин туршлага гэхээсээ эрч хvч илvv чухал байдаг бололтой. Ийм vед ихэнхдээ туршлага vгvйсгэгддэг. Энэ нь ч аргагvй байх, нийгмийн шинэ дэг тогтоох гэж байгаа бол хуучин туршлага хэрэг болохгvй.

1911 оны vндэсний хувьсгалыг толгойлогчид залуучууд байлаа. Хамгийн ахмад нь гэгдэх Богд хаан дєнгєж дєч шvргэж байв. 1921 онд ч ялгаагvй. Хамгийн ахмад нь гэгдэх Бодоо, Данзан нар дєнгєж гуч гарч байсан юм. Чойбалсанг нас барсны дараа 1953 оноос Монголыг 36 настай Цэдэнбалаар ахлуулсан залуучууд удирдах болжээ. 1990 оны ардчилсан хувьсгалын толгой дээр мєн л залуучууд байсан. Ахмад нь болох Гончигдорж 36 настай байжээ. Зориг, Элбэгдорж нар гуч хvрээгvй байв. Нийгмийн хувьсгал гэдэг шинэ эрч хvчийг шаарддагаараа тэргvvний залуучуудад тvvхэн бололцоо олгодог аж. Гэтэл vе болгоны залуучуудад ийм бололцоо олддоггvй. Тогтсон нийгэмд юун тvрvvн туршлага хэрэгтэй. Харин нийгмийн хувьсгалын vед туршлага гээч юмтай уялдаагvй шинэ цус шаарддаг онцлогтой аж.

Энэ чанараараа биологийн эволюцитай их тєстэй. Алив организм байгалийн жамаар шалгарлаараа дасан зохицож аажмаар хєгжиж байснаа, явцдаа орчинтойгоо огт таарахаа болиод эхлэнгvvт мутаци хэрэгтэй болдог. Мутаци бол хувьсгал. Гэхдээ мутаци амьд байгальд єдєр тутам тохиолдож байдаг авч 99,99999... хувь нь хортой, организмыг єєрийг нь ихэнхдээ vхэлд хvргэнэ. Чухам тэр ховор 0,0000...1 хувьд л аугаа ололт, цаашид шинээр хєгжин дэвжих vр хєврєл бий. Иймээс амьд байгалийг хєдєлгєх жинхэнэ хvч нь єдєр тутмын шалгарал биш, хэдэн сая живаад нэг тохиолдох мутаци билээ.

Ерэн оны бацаанууд єнєєдєр 50 хvрцгээж байна. Тогтсон нийгмийг удирдан авч явах ид насныхан. Ерэн оны их хувьсгалын оройлогч тєдийгvй оролцогч, хєндлєнгийн ажиглагч, эсэргvvцэгч бvгдээрээ нийгмийн энэхvv донсолгоонд хамрагдсан бvтээгдэхvvн юм. Єнгєрсєн хорин жилд эд бvгдээрээ нийгмийг удирдахад оролцсон. Чухам тэд єнєєдєр манай нийгмийг авч яваа 40-60 насныхан болчихоод байгаа юм. Эдэнд Монголын нийгмийг удирдан авч явах дахиад арван жилийн хугацаа бий. Гуч хvрээгvй нийгмийн хувьсгалд оролцон оройлж явсан Элбэгдорж єдгєє Ерєнхийлєгчийн насанд хvрсэн, улс орныг хєгжvvлэх арван жилийн хєтєлбєр гаргалаа, энэ бол тvvний нийгмийн идэвхтэй байх хугацаатай мєргєж байна. Чухам энэ хугацаанд л нийгэм тvvнээс хамаг ашгаа шимэн авах ба дараа нь хvссэн хvсээгvй нийгмийн менежмент шинэ vеийнхэнд очно. Анхны парламентын гишvvн асан Баяр ч тавь єнгийлєє, дахиад арван жил тэрээр цуглуулсан туршлагаа нийгмийн сайн сайханд зориулна, дараа нь євгєн партизаны яриа эхэлнэ.

Хvний vе солигдох хугацааг 20-25 жил гэж vздэг. Ингэхээр дараа vеийнхэн єдгєє гуч орчим настай л байна. Социализм, коммунизмын тухай сураг ажигаар л мэддэг, єєрєєр хэлбэл тэр vзэл суртлаар хордоогvй, эрх чєлєєг бэлэг гэж vздэггvй, хvнд угаасаа заяамал зvйл гэж хар нялхаасаа мэдэрсэн, зах зээлийн харилцааг луйвар гэхээсээ хvний нийгмийн байх ёстой ердийн тєлєв гэж хардаг, ардчилсан тогтолцоогvйгээр хорвоо оршин тогтнох бололцоогvй гэж vздэг залуус. Нийгмийн менежментийн тєлєєх эдний євєр хоорондын єрсєлдєєн эрvvл саруул явагдах болно. Шалгарч гарч ирэх боловсрол мэдлэгтэй залуус нь єрнийн боловсролтой, соёлтой, хvнлэг, шударга, хариуцлагатай байх болно. Нийгэм жинхэнээрээ тєлєвшинє. Урт хугацаагаар vргэлжилсэн шилжилт дуусах болно. Нийгэмд мутаци биш ердийн шалгарал голлох vvрэг гvйцэтгэнэ. Гэхдээ л тэр болтол дор хаяж арван жилийн зай байна.

Монголчуудад vе мултрах хэмээх 12 жилийн мєчлєг бий. Энэ нь тооллоосоо л болж байгаа болохоос хvний vеийн мєчлєгтэй хамаагvй. Ерэн оныхон ба арван жилийн дараа гарч ирэх учиртай шинэ vеийнхэн хоёрын голд монгол тооллоор vе дєнгєж мултарч буй завсрын vеийнхэн зоолттой байна. Энэ насны мянга мянган залуусыг энд хэлээгvй, нийгэм улс тєрийн гаж шалгарлаар тодорч єдгєє улс тєрийн тавцанд vvрэг гvйцэтгэх болсон цєєн бvлгийг хамруулж байна. Голдуу хоёр зууны зааг дээр тодорсон. Ерэн оны хавьцаа арван жилийн сургууль, зарим нь дээд сургууль дєнгєж тєгсєєд байлаа. Шилжилтийн эхэн vед хорвоотой танилцсан. Социалист мораль нуран унасан боловч хvний мораль нийгэмд бvрэлдэж амжаагvй байх завсрын vеийн бvтээгдэхvvнvvд. Олон жил тогтсон боловсролын шалгарсан систем дампууран унасан vед мэргэжлийн vнэмлэхтэй болцгоосон. Боловсролын vнэ цэнэ шалан дээр байсан vе учраас єєрєє ч тогтоож амжаагvй олон мэргэжлийн vнэмлэх євєртєлсєн тєдийгvй жуулчилж явсан орнуудынхаа худал vнэн нь мэдэгдэхгvй єргємжлєл маягийн гуншинтай болцгоосон. Мєнгєєр зодож жилийн дотор хуульч, эдийн засагч хоч зvvсэн нь нэн олон.

Улс тєрийн тавцанд тэдний гарч ирсэн шалтгаанд олон юм байж болох авч юутай ч эх оронч дуудлага, авъяас, vзэл бодол гэх мэтийн “хийсвэр” зvйлс огтоос багтахгvй. Тэд прагматикчид боловч нэг зvйл дээр тун их андуурчээ. Нийгмийг залуучууд удирдаад байна, ингэхээр бид хоолноос хоцрох ёсгvй гэсэн эндvvрэл. Ерэн онд Зориг хорин наймтай байсан учраас одоо миний ээлж гэсэн гэнэн ойлголт. Vнэндээ хvний нийгэмд хувьсгал удирдагч нартайгаа хєгширсєєр тогтсон нийгэмтэй залгадаг. Элбэгдорж ч, Баяр ч, Бат-Vvл ч, Энхбаяр ч тэтгэвэрт гарч байж л нийгмийн биш биологийн шалтгаанаар зай тавьж єгнє. Нийгмийн дэвшил цаашдаа мутациар биш шалгарлаар явна, ингэж байж тогтворжсон нийгэм бvрэлдэнэ. Хvний нийгмийн бvхий л vед ийм байсан, гэнэт одоо л Монголд гаж єєр юм болох шалтгаан байхгvй. Нийгмийн хувьсгал ч єєрєє дэндvv єртєгтэй эд учир хэн нэгний дарга болох гэсэн сонирхлоос болоод байн байн давтагдаад байдаг зvйл биш аж. Харин тэд нэг зvйл дээр бодитоор оносон. Юу гэвэл МАХН хэмээх хуучин хvчин хєгшин хєвєєгєєрєє дуудуулж улс тєрийн тавцан дахь байр суурь нь ганхаж байсан тул тэнд “орон тоо” элбэг байгааг гярхай ажиглажээ. Тэдний хэнээг ашиглаж улс тєрийн хожоо гаргах гэсэн хэсгийнхэн удирдлагад байсан тохироо ч бvрэлдсэн тал бий. Гэхдээ энэ нь завсрын vеийнхэн Ардчилсан намд байхгvй гэсэн vг огт биш, концентраци нь арай л бага юм уу даа. Нэг хэсэг нь єнєєгийн улс тєрийн голлох хоёр хvчнийг тvлхэн унагаад оронд нь цоо шинээр гарч ирэх хий мєрєєдєлдєє хєтлєгдєн “эволюцийн хууль”-ийг зєрчих гэж мурчийна.

Ерэн оны хувьсгалчид, хоёр мянган оны завсрынхан хоёрын хооронд дэндvv том ялгаа бий. Эхнийх нь нийгмийн дуудлагаар тєрж буй болсон, єєрийн гэсэн идеалтай, хэдийгээр хуучин нийгмийн бvтээгдэхvvн боловч vvнээсээ салах бvрэн эрмэлзлэлтэй, гол тєлєв романтик бодолд хєтлєгдсєн залуус. Тэд насан туршдаа нийгмийн зєв менежмент хийж чадахгvй тєєрєгтэй, учир нь ид мэдлэг, мэдээлэл, боловсрол олдог vе нь социализмын хордлого. Ил ухамсар нь нийгмийн шинэчлэлийн тєлєє авч нэгэнт бараг биеийн эд эрхтэн нь шахам болоод ургачихсан далд ухамсар нь хойш чангаана. Иймээс нэг талаас алдагдсан vеийнхэн юм. Єнєєдєр нийгэм мєнгєжиж хєрєнгєжихийн хэрээр тэдний тарааж vрж цацаж “ард тvмнээ харж vзэх” зєн билэг нь улам ил гарна. Нэг амаараа зах зээлийн зарчим сурталчлах боловч ард тvмнээ єрєвдсєндєє болоод нєгєє амаараа тєрєєс vнийг зохицуулж барих тухай сургана. Тєрийг vйлчилгээний газар гэж онолдох авч єєрєє тєр болчихоороо бvхнийг зохицуулж хянаж байдаг эцэг болон хувирна. Насжаад ирэхээрээ сентименталь, настолги нь хєдєлдєг бололтой уяраад л уйлаад л харж vзээд л буян vйлдээд л. Бэлэг тараадаг євлийн євгєнтэй улам тєстэй болно. Социализм бол патриархи vзлээс гаралтай. Иймээс ард тvмнийг єєрснєє шийдвэр гаргах чадваргvй гэж vздэг учраас эцгийн халамжийг байнга vзvvлнэ. Алдагдсан vеийнхний далд ухамсар єнєєгийн Монголын нийгмийн менежментийг явуулж байгаа юм. Гэхдээ шилжилт хийж байгаа манай нийгэм эднээс зайлах бололцоо байхгvй. Зєв шалгарлаар гарч ирэх дараа vеийхнийг дахиад арван жил хvлээхээс єєр арга vгvй.

Эдний орыг одоо шууд залган эрхийг булаах гээд байгаа Завсрын vеийнхэн бол харин нийгмийн зєв шалгарлаар гарч ирээгvй. Алдагдсан vеийнхэн нь єєрийн vеийхнийхээ тэргvvний хэсэг бол завсрынхан болохоор єєрийн vеийнхнийхээ хамгийн жудаггvй, ёс тєргvй хэсгийн тєлєєлєл. Шилжилтийн vеийн хамгийн хvнд, хамгийн дампуурсан, хамгийн моральгvй болсон vеийн зэрэмдэг бvтээгдэхvvн. Алдагдсан vеийнхэн шиг сайн боловсрол ч vгvй, нийтийн тєлєє гэсэн романтик vзэл ч vгvй, шударга vнэн гэсэн баримтлал ч vгvй. Цэвэр прагматикууд. Гэхдээ хамгийн вулгар прагматизм. Мєнгєнєєс єєр ариун нандин эрхэм vнэлэмж vгvй. Мєнгєнд хvрэх цорын ганц аргыг эрх мэдэл гэж vзнэ. Єєрсдийгєє шинэ vеийнхэн хэмээж ээлж нь болсон гэж дайрцгаах авч vнэндээ ердєє л хоолны оочирын тухай ярьж буй хэрэг. Нийгмийн демораль жилийн бvтээгдэхvvн нь, золиос нь, хог ургамал нь. Улаан ногоон, алтан мєнгєн сарнай саргай, ардчилсан ардчилаагvй, социалист капиталист залуучууд болон талцан бvлгэрхэж эх орон ард тvмэн хэмээн зурагдсан пянз шиг орилолдох авч луйвар хулгай дээрэм гэсэн аль л олхиогvй болгоны vнэр нэвт шингээстэй. Нийгэм нээлттэй болж тvмэн бололцоо vvсэнгvvт эдний vеийн олон залуучууд амь амьдралаа авч явах гэж ухаан сийлж, хєдєлмєр зарж байхад улс тєрєєр бєєлжиж хийрхлээр цамнаж хєнгєн аргаар амьдрах гэсэн адгийн хэсэг нь нийгмийн донсолгоог далимдуулан улс тєрийн тавцан дээр гарч иржээ.

Бvхий л сэтгэлгээ нь люмпэн. Люмпэн гэдэг нь харьяалалгvй, хvсэл эрмэлзлэлгvй, эрхэлсэн ажил мэргэжилгvй нийгмийн шавхрууг хэлдэг. Тэд сэхээтэн ч биш, ажилчин ч биш, тодорхой хєдєлмєр хэзээ ч эрхэлдэггvй, нийгмийн паразит хэсэг юм. Завсрын vеийнхэн харанхуй, бvдvvлэг, соёлгvй, залхуу, моральгvй-тогтсон нийгэмд бол нийгмийн хамгийн доод шаар байдаг авч vймсэн нийгэмд дээш хєвєн гарч хєлжин цадаж манлайлагчийн дvрээр тодорч элитар анги болдог байна. Энэ бол нийтлэг vзэгдэл. Францын хувьсгалаар ийм люмпэн элитvvд хэрхэн тодорч байсан тухай Камю, Фромм нар бичиж гvнзгий анализ хийжээ. Ийм люмпэн элитvvд Октябрийн эргэлтийн дараа сvрэг болон гарч ирснийг Булгаков бичиж Шариков хэмээх дvрээр илэрхийлсэн байдаг. Сурвалжит язгууртан дvр эсгэсэн, сюртюктэй гахай. Организмыг єєрийг нь vхэлд хvргэдэг мєнєєх 99,9999... хувь болсон мутаци л юм даа.